Vísir - 27.10.1970, Blaðsíða 7

V í S I R . Þrið>idagur 27. október 1970.
cJTkJenningarmál
Ólafur Jónsson skrifar um bökmenntir:
Að eiga völ
Brynjólfur Bjarnason:
Logmál og frelsi
Heimskringla, Reykjavik
1970. 171 bls.
„ | a'feskoðun manna og heims-
skoðun er nú f deiglunni.
Að minni hyggju verður ný o-g
fuilkomnari lf&skoðun ogheims
skoðun að koma úr þeirri deiglu,
ef mannkyninu á að verða Mfis
auðið,“ segir Brynjóifur Bjama-
son í niöurlagi bókar sinnar um
iögmál og frelsi, og að þeirri
lífsnauðsyn er þráfaldlega vik
ið annars staöar í bðkinni:
nauösyn nýrrar lífsskoðunar í
futlu dagsiljósi manniegrar rök
hugsunar eins og höfundur
kemst að orði. Sjálf er bók hans
tilraun til að reifa eitf vanda-
mál slíks skoðunarháttar. Það
er hið klassíska vandamál um
„freisi viljans“: manntegt sjálf-
ræði og siðferðislega ábyrgð
manns á sér og sínium verkum
í strangtega lögbundnum efnis-
heimi. „Getur sú á'kvörðun ver
ið frjáis, sem lýfiur að öillu leyti
náttúrulögimálum, er maðurinin
hefur ekkert vald yfir? Að
sjálfsögóu ekki. Ef þetta vseri
rótt, yrði viljafrelsið vissulega
sýndin ein. Hver sú skilgrein-
ing á viilijaifre'lsi, sem reynir að
sameina þetta twennt, mannlegt
ftelsd og óskorað vald algeriega
framandi Iöggengis yfir mann-
inum, hiýtur að verða orðin
tóm.“
Tjetta er í stytztu máffi vanda-
” mál bókarinnar. Höfundur
unir hviorutvieggja jafnilla, nauð
hygigju náttú ruvis i nd an n a, sem
öneitanlega felur í sér að full
komlega „framandi" löggengi"
ráði liifi manns eins og náttúr-
urmi, efnisheimnum að öðru
teyfi, og óvissukenningum seinni
tíma atómeðlisfrseði sem hon-
um virðist að veiti „bldndri“
tilviljun ótiWýðilegt og óvið-
unandi vald í framvindu heims
ins, en geri að öðrum kosti ráð
fyrir einhvers konar yfirnáttúr-
legri. „andlegri" stjórn hans og
hleypi þar með trúanbrögðum
inn um bakdyr visindanna. 1
fyrsta kafla ritgerðarinnar, um
orsakalögmáiið, reifar höfund-
ur þetta sögulega baksvið um-
raeöu sinnar í öðrum og aðal-
kafla ritgerðarinnar, um vilja-
frelsi, nauðsyn og tilviljun, en
niöurstöðum, takmörkuðum að
vísu og til bráöabirgða, er lýst
í þriðja kaflanum, um tilgengi.
Ekki ætla ég mér þá dul aö
gera hér grein fyrir né ræða
nánar heimspekilega rökfærslu
höfundarins. En niðurstöður hans
fela í sér drög hinnar nýju
heimsskoðunar: að „efni“ og
„andi“, hlutvera og sjálfsvera,
séu ekki aðgreind og ósamrým-
anleg heldur ein og alsöm raun
vera, að tíminn, framvinda
heimsins í fortíð, nútíð og
framtið, sé einn og órofa veru-
leiki. Séð aö þessum hætti verð
ur maðurinri sjálfur, viiji hans,
hér og nú og um alia tíö, einn á-
orkunarþáttur ailrar veru, m'aður
inn þátttakandi með vali sínu
í framvindu og sköpun heitns-
ins:
„Hin aimennu lögmál náttúr-
unnar standa andspænis oss
sem vitandi, viijandi og starfandi
venum. Vér getum ekki breytt
þeim. Einungis innan takmarka
þeirra getum vér komið fram
vi'lja vorum. En innan þessara
tákmarka geta verið tii margir
kostir. Úr þeirn veljum vér, o®
í þwí felsit viijafrellsið. En einn
ig í þessu vaM er heimurinn lög
gengur, veruleika, sem í raun-
inni er aliar stundir, vindur
fram. Sá er aðeins munurinn að
í þessu vali og hinum löggenga
veruleika þess erum vér sjálf,
vitandi vits, hinn löggengi veru
leifci þess stendur ekki
• andspænis oss, heldur er hann
eitt með vi'lja vorum. Enginn
annarlegur, utanaðkomandi
veruteiki getur aftrað oss frá
þvi, sem vér kjósum, hinn ó-
komni veruieiki birtist oss í
kostinum, er vér veljum, og i
þeirri veru samsamast hann
vilja vorum í kostinum.“
TJitgerð Brynjölfs Bjamasonar
1 urn lögmál og frelsi er meg
inhluti samnefndrar bókar hans.
En seinni hlutinn, Svar við
spurningu um lífsskoðun, er
útvarpserindi, samið á sínum
tíma ti'l flutnings í erindaflökki
um ölfkar Ifsskoöanir. Að dæma
af erindi Brynjölfs er mesti
skaði að ekki s'kyldi verða úr
flokknum — fleirimenn fást til
að gera grein fyrir „lífskoðun"
sinni með jafn-ljósum og ein-
lægum, með leyfi að segja: á-
hugaveröum hætti og honum
hefur tekizt í þessari eftirminni
legu esseyiju. En verði aftur að
því efni hugað setur þetta er-
indi s'liikum flokki óneitanlega
háitt mark sem eftirsöknarvert
kann að vera að stefna að.
|_Jvaó um það: sjálfur segir
Brynjólfur Bjarnason í för
má'la bökar sinnar að útvarps
erindið geymi kveifcjuna í hug
leiðingum fyrri hlutans og raun
ar fy.rri skrifum hans um þessi
efni, heimspekiritum hans fjór-
um sem út hafa komið síðan
1954. Minnisstæð er frásögn
hans í erinddnu af fermingu
sinni og þeirri sorg og smán
sem hún skapaði honum, ómegn
ugum að rísa giegn ofurváldi
hefðbundinnar líifiskoðunar. Og
það er handhægt að setja þekk
ingarleit höfundarins síðar á
ævinni, kröfu hams um algildar
frumsetningar sem líífsfcoðun
verði reist á, í samband við
trúarteg vonsvi'k hans í æsku,
uppreisnina gegn bamatrúnni.
„Röklegar og vísindalegar
ályktanir vorar hvíla á þeirri
frumforsendu, að til sé hlutveru
legur og lögbundinn heimur og
að svo muni verða framvegis,"
segir síðar í erindinu, „Vér get
um ekki sannað þetta með venju
legri röklegri ályktun eða vfe-
indate'gri rannsökn, vegna þess
að þetta er frumforsenda ailra
röMegra álybtaria og viisinda-
i'annsókna. . . „ Þetta er naoð-
syn lífs vors. Mfsnauðsynin
verður að röknauðsyn.“ En það
er að hans hyggju einnig nauð-
syn mannlegs lífs „að einhver
varanlegur tilgangur sé með
lífi voru“ — tilgangur og gildi
sem nær út yfir gröf og dauða.
Og það er þessi röknauðsyn' lífe
ins sjá'lfs sem liggja virðist til
grundvallar umræðu hans um
mannlegt sjálfræöi og siðferðis-
lega ábyrgð, þeirri fögru sýn
manns og heims í sköpun, ei-
ltfri verðandi vemteikans, sem
bök hans lýsir.
JNýja.r
• Siguröur Nordal og
Passíusálmarnir
Út er komin hjá Helgafeili
ný ritgerð eftir Sigurð Nordal,
Hallgrímur Pétursson og Passíu
sálmarnir. I eftirmála segir höf-
undur m. a. um tiidrög ritgerð-
arinnar: ,,Á læmskuheimili
mínu, þar sem eg dva'ldist fram
aö fermingu, voru Passíusábn-
arnir sungnir á hverri niu vikna
föstu. Eg veit ekki hvemig á því
stóð, að eg lærði þá að mestu
utanbókar, en enga aðra sálma
svo mig reki minni ti'l. í trúar-
efnum var eg, eins langt og eg
man aftur, í rauninni alveg ó-
skrifað blað. Þau voru mér
hvorki ok né athvarf. Því þykist
eg sióar á asvinni hafa getað
kynnt mér þau nokkum veginn
hleypidömalaust. Þegar eg upp
úr miö.ium þrítugsaldri fór aö
gefa þeim gaúm, af þviaðmér
fannst þau hljóta að vera gimi-
leg til fróðleiks, lá leiðin fremur
um mannfræði, ef svo má að
orði kveöa, en um guðfræði eða
háspeki: Hvað gerist í manni,
ef trúarbrögð verða honum fuilt
alvörumál, hvers virði hafa 'þau
verið eða geta oröið einstakl-
ingnum?“ — Bókin er 140 bls.
að stærð, prentuð í Víkings-
prenti, kápa eftir Emu Ragn-
arsdóttur.
• Mannkynssaga BSE
Bókaverziun Sigfúsar Ey-
mundssonar hefur gefið út
fyrsta bindi nýrrar mannkyns-
sögu eftir Heimi Þorieifsson og
Ólaf Hansson. Nær þetta fyrsta
bindi sögunnar fram til ársms
800, og er sá hiuti ritsins sem
um Rómverjasögu fjai'lar eftir
Ólaf Hansson, endurskoðuð út-
gáfa á fyrri fomaldarsögu hans,
en aðra hiuta hefur Heimir Þor-
leifsson samið og annazt umsjón
útgáfunnar. I formála segir
Hermir: „Mörg undanfarin ár
hefur verið mikiH skortur
kennsluböka i sögu í asðri skól-
um 'landsins, og þaar bækur, sem
vöi var á, verið litt vandaðar að
gerð, t. d. myndalausar. Enginn
bókaflokkur er nú tið um mann-
kynssögu handa æðri skóium.
Mjög ber því að þakika forráða-
mönnum BS'E, að þeir vilja nú
ráða bót á þessu og hafa efcki
til sparað, að ytri frágangitr
þessarar bókar yrði sem bezt-
ur. Takist að gefa út samstætt
yfiriitsverk um majmkynssögu
bækur
og Norðurlandasögu, er herrti
S'kölum og til almenningsiþasto,
er stigið skref til bættra fræðski
hétta í þessari grein." — Mann-
kynssaga BSE er 41>1 bls. aé
S'tærð, búin miklum kosti mynda
og korta tii skýringar efninu,
sett í Odda en prentuð í preœt
smiðjunni Grafik, bimdin í snot
urt skölaband í Fél agsb^abjjad-
iwu.
• Ofbeldi
Frá Danmörku, foriaghw
Notabene, hefur blaðinu bodzt
ný bók, Om vold eftir Hannali
Arendt. Hannah Arendt er dokt-
or í heimspeki, þýzlkur Gyðing-
ur er flúði 1933 úr landi og öofct
ist 1941 tíl Bandaríbjanna þar
sem hún er prófessor í póíit'Miw
heimspeki við háskóiann í
Chicago. Bókin nefnist á fmm-
máli On Viólence og kom ifytst
út 1969, hún fjallar um áhrif
ofbeldis á 20usiú öld, öld sfcyrj-
alda og byltmgar. Hún er
bls. að stærð.
Skáldsaga Njarðar NJsadifilc,
Niðjamálaráðuneytið, sem öt
kom 1967, er nýlega komki út á
dönsku. Má vi fá et bam, hr.
minister? nefnist sagan í þýð. Aff
Grostöls sem einnig hefur gert
við hana skemmti'legar tieiknkig
ar, „storkerier". Á bókariaápu
eru lofsamleg ummæM unnntwsfea
útgáfu Niðjamálaráðuneytisins
sem út kom í fyrra. Gcewas
forlag gefur bökina út, Mt blfc.
að stærð, snyrtilega hefsa i
kápu.
• Ný Ijóð frá V
Akranesi
Friðrik Guðni ÞöriSejlsSDH
nefnist ungur höfundiar sem gáf
ur út fyrstu ljöð sán í teast.
Friðrik er fæddur 1944, ejSng-
kennari að menni og les nú sagn
fræðí og bökasafnsfræði við Há-
sköla íslands. Bök hans nefn-
ist Ryk, og skiptast TjdðSn f
fimm ka'fla: Radidir draömsáös,
Frá vondum heimi, EMjyggj-
unnar múr, Orðspor í steindu
grasi, Spyrég'þig, bróður mim
... Bókin er 62 bls. að stærð,
prentuð í Prentverin Akraness,
en útgefandi er Hörpuútgáfan,
Akranesi, kápirteiknhrg effiír
Gyðu Jðnsdóttur.
Iðnaðarhúsnæði
50—100 ferm iðnaðarhúsnæði óskast (má
vera bílskúr). 3ja fasa rafmagn æskilegt. —
Sími 18267 eftir kl. 19.
Smurt bruuð
og snittur
í
ÓPIIAPÍI
Lækjargötu - Sími 10340.
----------------------—V
' Bjarni Benediktsson
ÞÆTTIR IÍR FJÖRUTÍU ÁRA
STJÓRNMÁLASÖGU
BÓKIN FÆST I: BÓKABÚÐ LÁRUSAR BLONDAL
SKÓLAVORÐUSTÍG 2 OG AÐALSTRÆTI 6,
BÓKAVERZLUN SIGFÚSAR EYMUNDSSONAR AUSTURSTRÆTI 1S
BÓKAVERZLUN ISAFOLDAR AUSTURSTRÆTI 8
VALHÖLL V/SUÐURGÖTU 39 OG GALTAFELLI, LAUFÁSVEG: 46
S A M II A N I) U N G R A S J A L F S T Æ 0 I s M a N A a