Vísir - 22.04.1972, Blaðsíða 7

7
YÍSIK. I,angardagur 22. apríl l!)72.
cTMenningarmál
A sjötugsafmœli Halldórs Laxness:
I heimi sögumanns
Það minnir mig að
Peter Hallberg komist
einhvers staðar svo að
orði að gagnrýnandi
færist raunverulega
ekki i fang við verk
Halldórs Laxness fyrr
en tekið sé að fjalla um
stil hans. Þessi ummæli
rif jast upp þegar lesið er
nýútkomið alþjóðlegt af-
mælisrit um Halldór —
þvi að flestar og allar
markverðustu grein
arnar i ritinu fjalla
einmitt um stil. Og
vel má það vera að
leiðin til skilnings á hug-
myndafræði, hug-
myndaheiminum i
verkum Halldórs liggi
um stilfar þeirra.
Scandinavica er alþjóðlegt
timarit um norræn fræði, gefið út
i London, ritstjóri Elias Breds
dorff. Ritið kemur að jafnaði út
tvisvar á ári, vor og haust, en
hefur nú tvö ár í röð gefið út auka-
hefti að vorinu helguð einstökum
norrænum rithöfundi. I fyrra var
ritið helgað Pár Lagerkvist i til-
efni af áttræðisafmæli hans, en
Halldóri Laxness i ár vegna
sjötugsafmælis hans á morgun.
Atta ritgerðir um verk Halldórs
Laxness eftir fræðimenn i jafn-
mörgum löndum eru i afmælis-
ritinu og birtar á þremur tungu-
málum, ensku, þýzku og frönsku.
Einn islenzkur höfundur, Stein-
grimur J. Þorsteinsson, skrifar i
ritið, um Halldór Laxness og
fslendingasögur. Aðrir hafundar
eru Régis Boyer sem skrifar um
formgerð Gerplu, Wilhelm Friese
ber saman Undir Helgahnúk og
Kristnihald undir Jökli, Peter
Hallberg skrifar um samræður i
íslandsklukkunni, Roderick
McTurk um þátt eskimóa i
Gerplu. Thomas L. Markey um
sósialrealisma i Sölku Völku.
Sveltana Nedelyaeva-Stepona
vichiene skrifar um stilinn á
Heimsljósi og Preben
Meulengracht Sörensen um Inn
ansveitarkroniku. En Sveinn
Skorri Höskuldsson prófessor
hefur annazt ritstjórn afmælis-
ritsins og skrifar nokkur inn
gangsorð um stöðu Halldórs
Laxness i bókmenntum fslands
og umheimsins.
Innlend fræði
og erlend
Það er vitaskuld að þegar
fjallað er um stfl riður á miklu að
gagnrýnandinn kunni góð skil
á frumtextanum sjálfum og
móðurmáli höfundarins. Óneitan-
lega skýtur það skökku við að
erlendir fræðimenn skuli verða
fyrri fslenzkum til að fjalla um
stilfar Halldórs Laxness.
En það má ætla að þær greinar
sem markverðastar þykja i ritinu
við fyrstu sýn njóti þess að
höfundar þeirra kunni islenzku til
æðimikillar hlitar. Bæði Peter
Hallberg og Preben
Meulengracht voru um árabil
sendikennarar við Háskóla
íslands, og Hallberg er beinlinis
sérfræðingur um ævi og verk
Halldórs Laxness eins og
alkunnugt er. í bókum og rit-
gerðum sinum um Halldór hefur
hann lagt mikla alúð við að lýsa
verkum hans i samhengi ævinnar
og rekja hugmyndafræði þeirra
eins og hún birtist og mótast bók
fyrir bók. Hann getur þvi trútt um
talað reynslu sfna af ritum
Halldórs —eins og fyrr var vitnað
til.
Sögumaður og sögu-
hetjur i íslandsklukk-
unni
Allar athuganir á stil og form-
gerð skáldsagna fela jafnharðan i
sér skilgreiningu á stöðu „sögu-
manns” i verkinu. Sögumaður er
igildi höfundar i verki hans, en
ekki staðgengill privatmannsins
með sama nafni eða málsvari
einna eða annarra skoðana hans.
Hitt má svo sem segja að i
stilnum komi hver og einn
höfundur fyrir eins og hann er af
guði gerður.
Sögumaður, þessi eiliflegi
fylgifiskur og gluggagægir skáld
sagna, og staða hans i verki
höfundar, hefur orðið Halldóri
Laxness eins og fleiri samtíðar-
mönnum hans þrálátt
umhugsunarefni. Ritgerðir eins
og Persónulegar minnisgreinar
um skáldsögur og leikrit eða
Minnisgreinar um fornsögur
verða jafnan mikilsháttar
heimildir um stilfar og stilstefnu
sjálfs hans. Og segja má, með
Preben Meulengracht, að
Kristnihald undir Jökli fjalli bein-
linis um stöðu, hlutverk, gildi
sögumannsins. Með þeirri niður-
stöðu að „hlutlægni” i skáldskap
sé óhugsanleg eða öllu heldur sé
slikt viðhorf einskonar fagur-
fræðileg blekking. Sögumaður
gengst með lifi og sál upp i
sögunni sem hann segir.
1 grein sinni um samræður i
Islandsklukkunni tekur Peter
Hallberg eitt stilfarslegt atriði til
marks um návist höfundar, sögu-
manns i verkinu, eða það sem
hann nefnir ó-dramatískan og
episkan eiginleika stilsins. Það er
sá samtalsháttur þar sem þátt-
takendur virðast tala hver i sina
áttina og framhjá hver öðrum —
algengur og einatt „raunsæis-
lega” með hann farið bæði i
tslandsklukkunni, Heimsljósi og
Sjálfstæðu fólki. En þar má
greina návist höfundar, sögu-
mann að starfi i skipan hlut-
verkanna, stefnumótun sam-
talsins. I annan stað tekur hann
stundum að mæla fyrir munn
sögufólksins, þeirra orðum — svo
sem i hinni frægu ræðu Jóns
Hreggviðssonar um Snæfriði
íslandssól yfir norninni, konu
Arnasar, ellegar blinda betlarans
á Þingvöllum við öxará.
Samræður eru óvenjumikill
hluti af öllum texta tslands-
klukkunnar sem skýrir að sfnu
leyti hve auðvelt reyndist að snúa
sögunni i leikrit. Hallberg birtir
nákvæmar tölur um þessi hlutföll
sem einar saman leiða i ljós
hvernig þrjár aðalpersónur
verksins skiptast á um aðalhlut-
verk þess, Jón Hreggviðsson,
Snæfriður, Arnas Arnæus, hvert i
sinu bindi sögunnar.
Þjóðsagan um island
Innansveitarkronika er
vitaskuld alls ólik saga tslands-
klukkunni, og þar er siður en svo
reynt að draga dul á návist sögu-
manns og hlutverk hans i frá-
sögninni. Preben Meulengracht
Sörensen greinir i sögunni þrjú
aðgreind svið hennar sem öll
saman stuðla að „hlutlægni”
hennar, að þvi að gæða hið
„sanna” söguefni þjóðsögulegri
vidd fyrir sjónum lesandans.
Innansveitarkronika er þjóðsaga
um eilift, ósnortið Island — eða
öllu heldur þjóðsaga umeilifa
mynd mannsins eins og hún
birtist i hinum islenzka efnivið
sögunnar.
Á vit fegurðar og
farsældar
Sveltana Nedelyaeva
Stephonavichiene er háskóla-
kennari i norrænum málum við
háskólann i Vilna og hefur áður
birt ritgerðir um Heimsljós. 1
grein sinnium stilinn á Heimsljósi
freistar hún þess að skilgreina
stöðu sögumanns i verkinu upp á
Karlakórar eiga sér langa
hefð hér á landi sem annars
staðar. Illutverk þeirra og mark-
miðer ckki cingöngu músikalsks
eðlis. Væri fróðlegt að gcra fé-
lagsfræðilega úttekt á hlutvcrki
karlakóra: væri það vcrðugt
verkcfni fyrir ungan félags-
fræðing, sem hyggur á doktors-
nafnbót.
Yfir karlakórstónleikum er vott-
ur af helgisiðablæ. Þetta er bara
fyrir innvigða. Hér eru menn
bundnir traustum böndum,
einstaklingurinn innlimaður i hið
helga samfélag. Það skiptir e.t.v.
ekki mestu máli hvaðsungið er,
heldur að sungiö sé. f söngnum
upphefst einstaklingúrinn’i sam-
félaginu. Daglegt strit og amstur
liggja að baki. Viss stéttarvitund,
i skiíningi miðalda, einkennir
stemninguna sem skapast.
Einnig svolitið mystiskt element,
hinn lokaði heimur karlmennsk-
unnar, leynifélag.
Sálin upphefst, aöallega i söng-
lögum, þar sem tenórar liggja
hátt og mikið er af sjöundahljóm-
um. Þá er kórinn óargadýr, sem
sýnir á sér klærnar. Vei þeim,
sem ekki skilja mátt hans, þeir
eru ekki á réttri bylgjulengd.
Finni þeir ekki undramáttinn,
renni ekki kalt vatn niður bakið,
þá er það þeirra eigin sök. Það
vantar eitthvað i þannig fólk: það
nýtt með hugvitsamlegum hætti:
Ólafur Kárason segir sögu sina
sjálfur, segir hún, öll frásögnin er
upprifjun ævi hans á meðan
Ólafur heldur upp á jökulinn, allt
frá þeim degi að hann stóð litill
drengur i Ljósuvik.
Hugmyndir Svetlönu Nedel-
yaevu eru reistar á þeirri raun-
réttu athugun að frásögnin i
Heimsljósi fer frá upphafi til enda
fram á skynsviði Ólafs
Kárasonar. En eins og stundum
gerist um hugvitsamlegar bók
menntaskýringar eru þær
óneitanlega i langsóttara lagi og
það sem úr sker: athuganir
hennar greiða hreint ekki skilning
á aðferð né markmiðum verksins.
Sögumannsins i Heimsljósi er
vissulega að leita i næsta
námunda Ólafs Kárasonar —
hann ber uppi að baki Ólafs, ögn
hærra staddur, sjónarhorn
sögunnar alla tið ögn viðara en
Ólafs sjálfs. Enginn er neinu nær
þótt sagt sé að þessi sögumaður
sé i rauninni Ólafur Kárason á
leið sinni á vit jökulsins og
fegurðarinnar og fá rök merkjan-
leg fyrir slikri útleggingu i form-
gerð sögunnar.
Vera má að grein Roderick
McTurks um Swift, Laxness og
eskimóa gjaldi viðlika van-
skilnings á margslungnum,
sifelldlega tviræðum og marg-
ræðum stil Halldórs. McTurk
vinnur að athugun á heimildum
sem gerir þá að þátttakendum i
trúarathöfninni. Þeir eru sem sé
ótrúaðir.
1 þessum skilningi hljóta að vera
til milli 5 og 6 þúsund trúaðir
menn (og konur) i Reykjavik,
sem sagt allálitlegur söfnuður.
Þrennir troðfullir tónleikar fyrir
styrktarfélaga hjá Fóstbræðrum
(og 5 hjá Karlakór Reykjavikur) i
Austurbæjarbiói sýna, að þessi
tala sé ekki ýkt.
Það eru fimmfalt fleiri en sækja
sinfóniutónleika. Um 59.% ibúa
Stór-Reykjavikur, börn og
gamalmenni talin með. Nú væri
reyndar fróðlegt að greina töl-
fræðilega milli þeirra, sem eru
heittrúaðir, og þeirra, sem fara af
vana og/eða skyldurækni.
(Sömuleiðis á tónleikum hjá S.t.)
En það myndi leiða of langt hér —
ég vona, að einhver ungur og efni-
legur félagsfræðingur taki hug-
myndina upp á sina arma.
Þróttur, gleöí, snerpa...
Karlakórar eru misgóðir, og
Fóstbræður teljast vafalaust til
stilltur hópur, sem syngur af
þrótti, gleði og rytmiskri snerpu.
Stjórnandinn, Garðar Cortes,
hefur náð góðum tökum á Fóst-
bræðrum og stjórnar á skemmti-
legan og smekklegan hátt hvað
„ytri mynd snertir”, en hefur
Halldórs fyrir þætti eskimóa i
Gerplu, en þessi grein er skrifuð i
andmælaskyni við þá hugmynd
að lif núita sé sannarlegt dæmi
farsæls mannlifs i verkinu. Sælu-
riki Þormóðs kolbrúnarskálds
var heima i Djúpi, segir McTurk.
Nokkuð til i þvi — þótt það
breyti ekki þvi að sinum hlutlæga,
iróniska hætti lýsa Grænlands-
kaflar Gerplu eins konar paradis,
raunverulega farsælu mannslifi
En harmurinn i Gerplu stafar af
þvi að þar er ekki lengur kostur á
sliku lifi, hetjur og skáld eiga þar
ekki innangengt, þeir eru dæmdir
að fyrirfarast á Stiklarstað.
Himnariki er lokað.
Upphefð að utan
Hér hefur verið lauslega stiklað
á fáum efnum aðeins sem á góma
ber i þessu riti. Afmælisrit
Scandinavica til heiðurs Halldóri
Laxness er til marks um áhuga
manna viða um lönd á verkum
hans — og mætti þó án efa finna
fleiri dæmi hans miklu viðar ef
eftir væri leitað, hvað sem
áhrifum höfundarins og rita hans
liður. En mestu varðar að hér er
á við og dreif brotið upp á
athugunarefnum, athugunarað-
ferðum að verkum Halldórs
Laxness sem visast er að geti
reynzt frjó og arðvænleg.
fullkomið vald á öilu þvi, er tón-
listinni viðkemur.
Samt er ég ekki frá þvi, að Fóst-
bræður hafi sungiö betur fyrir
tveim árum, þegar ég heyrði þá
siðast. Ef til vill hafa þeir lagt of
mikla vinnu i hið nýja félags-
heimili og vantað orkuna til að
gefa öllum liðum efnisskrárinnar
siðustu finpússningu?
Tenórar voru stundum sárir, og
kórinn féll i tónhæð i nokkrum
lögum (t.d. lagi Hallgrims Helga-
sonar). (Undirritaður vill geta
þess, að hann hlýddi á 3. tón-
leika).
Fyrri helmingur söngskrárinnar
var helgaður islenzkum tón-
skáldum, en sá siðari erlendum.
Sum löginvöktuspontan hriíningu
áheyrenda, svo að kórinn varð að
endurtaka þau undir eins. Ein-
söngvarar voru Árni Jóhannsson
og Magnús Guðmundsson.
Hræðilegt óloft (engin loftræsting
virtist vera i gangi) gat ekki spillt
ánægju tónleikagesta. Kórinn
Fóstbræður og undirleikarinn
Carl Billich, undir ötulli forystu
Garðars Cortes, eiga lof skilið
fyrir góða frammistöðu. En þeir
geta gert enn betur.
Ólafur Jónsson
llalldór Laxness — nóbelskáld á efri árum.
Stefán Edelstein skrifar um tónlist:
Sameinaðir stöndum vér
hinna góðu. Þetta er vel sam-' fékk skinandi viðtökur og varð að
syngja nokkur aukalög.