Lesbók Morgunblaðsins - 29.03.1942, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
83
& túni og bæjarhúsum á Sltipum,
enda eru bæði munnlegar og skrif-
^e?ar heimildir fyrir því, að svo
l'afi verið.
í Jarðabók Á. M. er þess getið,
í stórflóðum falli sjór undir
í^inn á Grímsdæl, brjóti' hann
UPP» hrindi honum á túnið og
^jöri nieð því stórskaða. Aldrað
sem nú er dáið fyrir nokkr-
11 m tugum ára, mundi eftir því, að
miðja 19. öldina rann vatn eft-
lr Grímsdæl og til sjávar fyrir
anstan Skipa, eftir svonefndri
Nýjuá eða Skipaá. Hefir þetta
Verið afrensli Traðarholtsvatns. f
stórflóðum stíflaðist þessi á stund-
nm og gerði skaða. Rann þá stund-
lltti vatn inn í bæinn á Skipum.
þess að varna því,
hlóðu eigendur eða ábúend-
Skipa fyrir afrensli Trað-
arholtsvatns og mynduðu nýtt af-
rensli úr því með því að grafa
skurð austur í Skipavatn, sem
nefndur var Nýilækur. Hefir
'j'raðarholtsvatn afrensli eftir hon
'Un enn þann dag í dag.
Eins og jeg hefi þegar tekið
^ram> er Grímsá ekki framar til
a bessum slóðum, en þar er önnur
a> sem ekki er nefnd í Landnámu,
eÓa öðrum fornum heimildum, svo
aÓ jeg viti til. Á þessi er Baugs-
staðaá. Nú væri hugsanlegt, að
það væri Grímsá með öðru nafni.
en við nánari athugun sjest, að
það fær ekki staðist. Samkvæmt
^rásögn Landnámu voru Baugs-
a^aðir austan Grímsár. Það er nauð
sýnlegt að taka það fram í þessu
Sambandi, að Baugsstaðabærinn
efir verið fluttur. Hann var áður
ó Baugsstaðakampi. Sjest þar enn
^ fyrir garðsleifum suðaustur af
narrarósvita. f fjörunni þar
ram undan heitir Fornu-Baugs-
staðir.
Baugsstaðaá rennur til suðaust-
^rs> norðaustan við Baugsstaða-
anip 0g hefir upptök í austur-
enda Skipavatns, lítið eitt fyrir
austan þann stað, þar sem jeg tel
aÓ það muni hafa haft afrennsli
^ ' Grímsá. Við upptökin rennur
augsstaðaá í gegnum einskonar
j'Ó á tiltölulega mjóum klapp-
arhrygg,
og virðist vatnið annað
'Vort hafa sprengt í sundur klöpp
'na eða hliðið er mannaverk, og
er það líklegra. Hinn merki fræði-
maður, Brynjólfur Jónsson frá
Minna-Núpi, mun fjmstur manna
hafa komið fram með þá tilgátu,
og tel jeg hana mjög sennilega.
Mjer finst næsta ólíklegt, að
Skipavatn hafi upphaflega haft
tvö afrennsli, svo að segja hvort
við annað.
Jeg get hugsað mjer að þetta
hafi gengið fyrir sig á þann hátt,
er nú skal greina:
Eins og jeg þegar hefi bent á,
þá hefir mynni Grímsár legið
opið fyrir úthafinu og getur
naumast nokkur vafi leikið á því,
að áin hafi stíflast eða hálf-
stíflast um stundar sakir í stór-
flóðum, ekki stærra vatnsfall en
hún hefir verið. Hefir hún þá
valdið tjóni, einkum á Skipabæn-
um. Það eru til sæmilega góðar
heimildir fyrir því, að bærinn
hafi verið fluttur upp þangað,
sem hann stendur nú, á fyrri
hluta 17. aldar. Eftir að hann
var fluttur, má ætla, að hann
hafi legið ennþá meira undir
skemdum af völdum áídnnar. Má
vel vera, að þá hafi það ráð
verið tekið, að brjóta sundur
klapparhrygginn fyrir austurenda
Skipavatns og fá því þar afrensli.
Við það hefir vatnsborð þess lækk-
að og hætt að renna úr því út í
Grímsá. Þetta hefir þó ekki nægt.
Eftir var sá hluti Grímsár, sem
kom úr Traðarholtsvatni, og ör-
uggar heimildir eru fyrir því, að
áin hafi enn valdið tjóni bæði á
túni og bæjarhúsum á Skipum.
Enda skiljanlegt að svo hafi ver-
ið, þar sem hún var nú orðin
allmiklu vatnsminni og hefir því
átt erfiðara með að ryðja úr sjer
stíflum eftir stórflóð. Virðist þá
hafa verið tekið það ráð að grafa
henni nýjan farveg vestar, nær
Skipum, og var þar nefnd Nýjaá.
Ekki hefir það dugað, sem varla
var von, og var þá tekið það ráð,
sem dugði og jeg hefi áður skýrt
frá, en það var að hlaða fyrir
afrennsli Traðarholtsvatns í Gríms
á og grafa slturð austur í Skipa-
vatn. Er vissa fyrir, að þetta
hefir verið gert, og sennilega hef-
ir það verið um miðja 19. öldina.
Eftir það hefir áin engu verulegu
tjóni valdið.
Þess er hvergi getið, svo að
mjer sje kunnugt um, við hvern
Grímsá hefir verið kend. Mjer
þykir ekki ósennilegt, að hún hafi
verið kend við Grím landnáms-
mann í Grímsnesi, sem Grímsnes
ber nafn af. Guðbrandur Vigfús-
son telur, að hann hafi verið
með fyrstu landnámsmönnum. í
Droplaugarsona sögu er sagt frá
því, að hann hafi komið skipi
sínu, sem tekið er fram að hafi
verið knarrarskip, á Eyrar, í þá
höfn er Knarrarsund heitir. Má
vera, að sundið hafi verið nefnt
eftir skipi hans. %
Landnámu og Droplaugarsona
sögu ber saman um, að Grímur
J hafi numið Grímsnes og búið að
Búrfelli. Annars er eitthvað bland
að málum um ættfærslu hans í
Droplaugarsona sögu. Landnáma
segir, að hann hafi verið systur-
sonur Vjeþorms Vjemundarsonar
og að hann og Hólmfastur sonur
Vjeþorms hafi herjað á Suður-
eyjar og drepið þar Ásbjörn jarl
skerjablesa. Þeir hafi tekið her-
fangi Ólöfu konu hans og Arn-
heiði dóttur hans. Grímur hafði
síðar kvænst Ólöfu, en Ketill
þyrmur Arnheiði. Við hana eru
kendir Arnheiðarstaðir á Fljót-
dalshjeraði.
STÁLIÐ.
í Stokkseyrarfjöru, framundan
Vestra-íragerði, á að giska 50
metra frá fjörusandinum, eru
leifar af standbergi, sem hefir
sennilega verið 3—4 métra hátt
og 8—10 metradangt. Um þykt þess
er erfitt að segja, því að ofanverðu
liefir flötur þess verið hallandi
frá suðaustri til norðvesturs,
ef til vill dálítið bungumyndaður,
líkt og uppborið hey. Nú stendur
eftir aðeins austasti hluti þess,
þar sem áður stóð trje, sem notað
var sem sundmerki Músarsunds.
Hinn hluti Stálsins, sem sjórinn
hefir ekki brotið, hefir verið brot-
inn niður og notaður í byggingar,
einkum sjóvarnargarðinn fyrir
Stokkseyri. Standberg þetta hefir
snúið móti suðaustri og1 virðist
hafa myndað nokkurn veginn lóð-
rjettan vegg. Framundan því er
tiltölulega sljett þanggróin fjara.
Ekki veit jeg til, að þessi fjara
hafi nn nokkurt sjerstakt heiti.