Lesbók Morgunblaðsins - 12.03.1950, Blaðsíða 10

150
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
þess. Vitað er, að Vestur-Holt voru
komin í byggð í lok Sturlungaaldar
og nefnast þá Syðstu Vestur-Holt,
að því er ráða má af elsta mál-
daga Holtskirkju frá ca 1270 og
prentuðum í Dipl. ísl. II, bls. 84
en þar getur Vesturholta syðstu.
Óvissara er um fyrstu byggð Nýja-
bæjar. í elstu máldögum Holtkirkju
frá 1270 og 1332 er hans ekki get-
ið.
í landnámi Ásgeirs hafa snemma
risið vsen býli. Um 1300 hafa þessi
nútímabýli verið komin þar í
byggð, án lítils vafa, auk þeirra,
sem áður eru talin: Núpur, Hvamm
-ur, Fornu-Sandar, Sauðhúsvöllur,
Fit og Seljaland. Líklegt má þykja,
að Efri-Holt hafi þá verið komin í
byggð. Ætla jeg, að þau hafi í önd-
verðu heitið Efri-Vestur-Holt, sbr.
Vestur-Holt syðsta, og forskeytið
vestur þar notað til greiningar frá
því Holtinu, sem hæst hefur bor-
ið. Á 17. öld hafa Hólsjarðir tvær,
efri og syðri, að líkindum byggst úr
Efri-Holtunum.
Góðjarðirnar Tjarnir eru utan
Markarfljóts og nú í eyði um nokk-
ur ár fyrir ágang þess og ráð mis-
viturra manna. Enginn vafi er á því
að þær hafa verið í landnámi Ás-
geirs og hefur Seljalandsá afmark-
að lönd þeirra að ofan í fyrstu,
en Markarfljót legið að þeim að
vestan, enda virðist það liggja í
nafni Brúna, sem var næsta býli
við Tjarnir.
Liggur Markarfljót í þeim far-
vegi um 1360 að því er ráða má
af Dipl. ísL III, bls. 189. Nálægt
1500 eða nokkru fyrr virðist fljótið
fyrst hafa brotist úr þessum far-
vegi og lagt leið sína austur með
Eyjafjöllum.
Núps og Hvamms er getið í
elstu máldögum Ásólfsskála og
Holts. Máldagi Ásólfsskálakirkju,
sem Núps er getið í, er heimfærður
til 1179 í Fombrjefasafni. Er þar
þá hálfkirkja og kirkjunnar á Núpi
getur í einum af máldögum Holts-
kirkju. Minningin um hana mun
enn lifa í örnefninu Kirkjutoífu-
haus fyrir ofan bæinn á Núpi. Við
Hvamm mun kenndur fjörustúfur,
sem Holtkirkja átti fyrir Bakka-
landi í Austur-Landeyjum og nú
kallast Maríufjara. Getur hans í
máldaga Holtskirkju frá 1270. Sauð
-húsvöll átti Dalskirkja hálfan að
því er segir í máldaga hennar 1332.
Forn sögn hermir, að þar hafi fyrst
staðið sauðahús frá Fornu-Sönd-
um, og ekki ólíklegt, að hún geti
staðist. Fitjar er getið í máldaga
Dalskirkju frá 1332. Er þar þá hálf-
kirkja og bar Dalsprestum að
syngja þar annan hvern dag helg-
an. Fit var færð undan Markar-
fljóti á 16. öld, og er gamla bæj-
arstæðið enn við líði og kallast
þar Forna-Fit. Þar var búið, er
Hjalti frá Stóru-Borg dvaldi í Para-
dísarhelli. Mun vist hans þar hafa
varað í tvö ár, og er mælt, að mat-
ur hafi verið settur fyrir Hjalta í
búrgluggann á Fit á kvöldum, því
ekki var honum óhætt að vitja hans
þangað, nema að náeturlagi. Fit
skiptist > þrjú býli við flutninginn,
eða litlu áður. Voru tvö reist á
Fitjarmýri, en það þriðja nokkuð
austur frá gamla bæjarstæðinu og
bar nafn þess. Því er mælt, að
Fitin eigi þriðju hverja þúfu í Hala-
leiru, sem ber nafn af stórbýlinu
Hala, sem mun hafa lagst í eyði
um svipað leyti og Forna-Fit. Stóð
það miðja vegu milli Hafnahóls og
Nýjabæjar, lítið eitt vestanhallt við
hólinn að sjá frá Nýjabæ. Sáust
þar steinar úr byggingum fram á
19. öld. Fitin hlaut mikið skakka-
fall síðla á 18. öld. Fell þá stærð-
ar spilda úr fjallinu fyrir ofan bæ-
inn að næturlagi og grófst hann
undir henni að mestum hluta. Fjós-
ið var sjerstætt og sakaði það
ekki. Svo stóð þá á þar á bæ, að
bóndinn var í Bakkaferð, en kona
hans heima ásamt gamalli konu
og ungu barni þeirra hjóna. Um
nóttina vakti konan yfir kú í fjósi
og vildi barn hennar vaka með
henni, en hún synjaði þess. Varð
hlaupið barninu og gömlu konunni
að bana, en konan kom nær vit-
firrt út að Seljalandi í morgunsár-
ið og tók aldrei til fulls á heilli
sjer eftir þetta. Bærinn, sem fvrir
hlaupinu varð stóð á líkum stað
og Fitjarbærinn núna og er það
til marks, að meisabrot og rafta-
stúfar komu þar upp, er grafið var
þar fyrir hlöðu og kjallara um
1900. Seljalands er fyrst getið í
Dalsmáldaga frá 1332, en örnefna,
sem leidd eru af því, er getið í
Landnámu og Njálu, Seljalandsá
og Seljalandsmúli. Ugglaust hefur
þar verið selstaða frá Auðnum, en
varla lengi og Seljaland fljótt haf-
ist til stórbýlis. í máldaganum frá
1332 er getið um hálfkirkju þar
og messur áttu að flytjast þar jafn-
margar og á Fit. Margar jarðir
höfðu bygst úr Seljalandinu í byrj-
un 16. aldar, en aðeins ein þeirra
er nú byggð, Seljalandsselið. Hin-
ar lögðust allar í eyði á 16. öld af
völdum Markarfljóts að því, er
sjera Jón Jónsson í Mið-Mörk tel-
ur í sóknarlýsingu sinni frá 1840
og hjetu þessum nöfnum: Pjeturs-
sel, Kýrnytarstaðir, Rótabrekka,
Hátún, Hvasstún og Setberg.
Uppi á hlíðinni, austur af Selja-
landi, er Hoftorfa, sem varðveitir
enn glöggar menjar hofs. Staðsetn-
ing þess vekur nokkra furðu, en
að flestra hyggju hefur staðið þar
hof Runólfs Úlfssonar og þing-
manna hans.
í elsta máldaga Dalskirkju, sem
vitað er um og heimfærður er til
ársins 1269 (Dipl. ísl. III. bls. 1) er
jarðarinnar Þorgeirsstaða getið og
bar Dalspresti að syngja þar 12
messur á ári. í næsta máldaga
Dalskirkju frá 1332 er þessa bæjar
að engu minnst, en Sandar, sem
nú kallast Fornu-Sandar, eru nefnd