Lesbók Morgunblaðsins - 12.03.1950, Blaðsíða 12

152
LESBÖK M0RGUNBLAÐS1N3
er nefnd Stekkjarbakki og hin
syðsta þeirra er rúst bæjarins
Mela, sem getið er í gamalli þulu
um bæi undir Eyjafjöllum. Svo
sagði Gúðriður Hallsdóttir. Líklegt
má þykja að aðrar bæjarrústir á
þessu svæði stafi frá flutningi ein-
hverra Sandhólmabæjanna, sem
byggðir hafa verið til skamms
. * ■ * /n»■
tima.
I byrjún 17. aldar, að því er ætla
má, var Sandabærinn fluttur nokk-
uð til útsuðurs og hjet áfram Sand-
ar, en gamla bæarstæðið var þá
farið að kalla Fornu-Sanda. Bvggð
hins nýja bæjar mun hafa staðið
nokkra tugi ára, en síðla á 17. öld
hefur hann aftur verið fluttur að
gamla bæjarstæðinu og heitir síð-
an Fornu-Sandar. Heimilda fyrir
þessu er að leita í vísitasíu Brynj-
ólfs Sveinssonar biskups í Skál-
holti, sem fram fór í Holti 1660.
Þessir flutningar Sanda sýna á-
gang yatns og sanda á bæinn úr
tveim áttum. Fram á 18. öld var
þó óeytt kostaland framan Sand-
hólmans, sem nú er allt komið í
sand. Vitna jeg þá enn til Guðríðar
Hallsdóttur, sem sagði Guðjóni frá
Fornu-Söndum, að amma sín hefði
munað eftir grónu kjarrlendi og
dömmum, þar sem nú er ægisand-
ur. Viðurrenglur hafa víða komið
í ljós fram um Gljána og styður
það þessa sögn. Ýmis munnmæh
hafa verið tengd við Fornu-Sanda,
en einna merkust og skemmtileg-
ust munu þau, sem fylgja brunnin-
um Blank.
Um 300 álnum vestux frá bænum
er djúp laut eða tjörn. Hefur brunn
urinn verið grafinn í hana og voru
stíflur að;honum á tvo vegu. Um
1928 var hann 3 metra á dýpt með
Vénjulegu vatnsborði, en aldrei var
fninna en'2 metra vatnsdýpi í hon-
uih.: TaUð var, að frændi Ásgeirs
landnám&manns hefði fyrstur
býggt á Söndum. Nefna sumir hann
Þorgeir, ui aðrir Þorstein og færa
.fíeci.. nr.
til örnefnið Þorsteinshólm þar á
Fornu-Söndum. Hann gróf brunn-
inn og setti sverð sitt, sem Blank-
ur hjet á botn hans og hellu mikla
þar ofan á. Af því dregur brunn-
urinn nafn. Sagt er, að Egill Evj-
ólfsson frá Fornu-Söndum, sem
iengi bjó í Dalskoti, hafi ætlað að
grennslast eftir því, hvort hellan
væri á botni brunnsins. Varð þó
lítið úr, því að maður, sem með
honum var kallaði og sagði, að
bærinn væri að brenna, er Egill
var að byrja á verkinu. Hlupu þeir
svo heim, en þar var þá ekksrt
að. Hugði Egill ekki að þessu frek-
ar.
Ábúendur á Söndum höfðu trú
á, að því betur sem hirt væri um
brunninn, því betri yrði afkoma
þeirra og hreinsuðu hann varla
sjaldnar en einu sinni á ári, því
að sagt var að höpp bæri þeim
að höndum í hvert skipti, sem það
væri gert. Þá var það sagt, að ei
mundu Sandar fara af fyrir sand-
foki, meðan Blankur væri notað-
ur og bæri það nafn. Ekki hefur
verið búið á Söndum nokkur und-
an farin ár, en sandur hefur aldrei
knjesett bústofn þar til fulls.
Stundum var þó ærin ástæða til
að hopa á hæli fyrir honum, svo
sem á síðustu árum 19. aldar, er
sandflákinn teygði arma sína heim
í kálgarð þar.
Guðjón Einarsson, sem veitt hef-
ur mjer góða tilsögn um Sanda og
sögu þeirra, ólst þar upp og bjó
þar fram undir 1930. Hann gróf
einhverju sinni í gamla Sandahól-
inn og fann þar glöggar menjar
mannabyggðar. Á 1,80 m. dýpi
fann hann pottbrot af eiri og bút
af brendu gangsilfri. Var hann
ca 2xk cm. á lengd og um 1 cm. í
þvermál. Bendir þetta hvort-
tveggja til löngu liðins tíma. Guð-
jón býr nú að Berjanesi í Vestur-
Landeyjum.
★
Hjer hafa þá verið rakin fáein
atriði úr bygðarsögu nokkurs
hluta Vestur-Eyjafjallahrepps, sam
ansett til styttingar einu Þorra-
dægri og til athugunar og lítillar
leiðbeiningar fyrir fróða menn,
sem að þeim kunna að hyggja síð-
ar meir.
Rannsóknarefni liggja hvarvetna
á vegum þeirra, er að íslenskum
fræðum hyggja og byggðarsaga
landsins er þar ekki ómerkasta við-
fangsefnið. Ekki hef jeg tæpt hjer
á einu merkilegasta atriði Ev-
fellskrar byggðarsögu, en það er
ör fjölgun býla um þær slóðir á
16. og 17. öld og vafalaust stendur
í sambandi við útræði frá Eyfjalla-
sandi, sem þá var rekið þaðan í
stórum stíl og lengi síðan til ómet-
anlegra hagsbóta fyrir þær byggð-
ir og margar fleiri.
Vallnatúni 12. febr. 1950.
Þórður Tómasson.
^
HANN MEÐGEKK
í BUDAPEST var til forn beina-
grind. Kommúnistastjórnin fól
leynilögreglumanni að homast eft-
ir því hvort beinagrind þessi væri
ekki af Atla Húnakonungi. Leyni-
lögreglumaðurinn fór með beina-
grindina heim til sín. Nokkrum
dögum seinna kom hann aftur með
nokkur brotin bein.
— Þetta var beinagrind Atla
Húnakonungs, sagði hann.
— Hvernig gastu uppgötvað það?
var spurt.
— Hann meðgekk.
TVÆR bifreiðastöðvar í smáborgum í
Ameríku, hafa tekið upp þann sið að
aka fólki ókeypis til kirkju á sunnu-
dögum. Er það aðallega gamalt fólk og
farlama, sem nýtur góðs af þessu. En
þctta licfur mælst svo vel fyrir, að
stöðvarnar hafa haft miklu meira að
gera siðan.