Lesbók Morgunblaðsins - 25.02.1951, Blaðsíða 8

116
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
til róttækari ráðstafana, er mikið
þótti liggja við. Veturinn 1796 var
í skólanum piltur er Jón hjet og'
kallaður „sori“. Faðir hans var Jón
Magnússon hafnsögumaður í Landa
-koti, kallaður „skjallari“. Piltar
þóttust hafa komist að því, að
Jakob Árnason, sem þá var settur
skólameístari, notaði Jón „sora“ til
þess að njósna í skólanum. Til þess
að refsa Jóni fyrir þetta foru þeir
með hann eitt kvöld niður á tjörn
og afhvdclu hann þar með bleyttri
skjóðu. Varð það til þess að Jón
hröklaðist úr skóla,
Sá var einn siður í Hólavallar-
skóla, að skólapiltar gengu þar all-
ir eins búni-r, og gerði það hópimi
fallegrí á að líta. Búningurinn var
sortulituð mussa og búxur úr ís-
lensku vaðmáli. Buxurnar náðu
aðeins niður fyrir knje. Svo voru
v þeir í mórauðum sokkum venju-
legast, íiema á sunnudögum, þá í
dökkbláum sokkum og’ á seinni ár-
um Ijósbláum, og þótti það fallegra.
Á fótum höfðu þeir sauðskinnsskó,
en á höfði skotthúfur með grænum
eða svörtum silkiskúf og vírborða
um legginn.
Herranótt.
í Skálholti var það siður þegar
haustprófi var lokið og piltum
hafði verið raðað, að þá var haldin
krýningarhátíð, sem þeir nefndu
„herranótt". Þá var sá efsti krýnd-
ur til konungs, en hinir næstu
fengu virðingarnöfn eins og biskup,
sýslumenn o. s. frv. Biskup þessi
prjedikaði svo í gamni, og er það-
an komin prjedikun sú, sem nefnd
er Skraparotsprjedikun. Hátíð þessi
mun að miklu leyti hafa farið fram
utan húss, og var Skálholtsbiskup
og kennarar við og skemtu sjer vel.
Siður þessi fluttist til Reykja-
víkur og þangað \’ar flutt frá Skál-
holtí kóróna af eiri, veldissþroti og
ríkiseph. Svehm Pálsgoa lspknii
var á „herranótt" í HóIáVallarskóla
og' lýsir henni svö:
„Hún er nokkurs koiiar ieikur,
sem piltar leika einu sinni á ári
hverju. Þeir bjóðá skólastjóra og
kennurum, öllum embættismönn-
um og heldri mönnum úr grénd-
inni og konum þeirra. Leikurinn
er fólginn í krýningu, og er sá
efsti í skólanum ávalt kóngur. —
Sumir leika biskup og presta, en
aðrir verðslega höfðingja svo sem
æðsta ráðgjafa og anhan ráðgjafa,
stiftamtmann, lögmaíin, dómara o.
s. frv. Kóngurinn er krýndur og
tekur við veldissprötanum, en um
leið er haldin stutt ríéða á látínu,
sem á við þetta tækifæri. Því næst
gengur fram hver af höfðingjum
konungs eftir annan og les upp
fyrir honum heillaósk í ljóðum á
latínu. Við og við gengur öll hers-
ingin aftur og fram um gólfið
nokkrum sinnum og líka fyrir ut-
an skólann og kring um hann; er
þá sungið og' leikið á hljóðfæri
jafnframt, þegar kostur er á, og'
skotið nokkrum skotum.“
í Ijóðabók Benedikts Gröndal
yfirdómara er kvæði, sem heitir
„Herradagurinn“. Virðist svo sem
það sje orkt til þess að flytjast
konungi á „herranótt",. og' hefur
hann þá ekki verið ávarpaður á
latínu einvörðungu. Hjer eru tvær
vísur úr kvæðinu:
Svo fegms hugar sem þú vilt,
þín sæt ágirnd að verði fylt,
til yfirráða lýðs og lands
leyfð undir merki tignarbrands;
svo vit að reifður völdúm ert,
vilja þinn ei að fáir gert
heldur lýðnum til gagns og góðs
greiðir þeim krafta lífs og blóðs.
Óskir til lukku oss og þjer
allir samhuga gjöldum vjer.
En ef þu gengur götu tjóns,
grundvellir skjálfa besSa tróns.
Hákoni ganrla Gissur j-irl
gaf þetta blóðuga hlutarfall.
Njóttu fengins sem fengu þeir
fyrir öndverðu báðir tveir.
Upphaf leiklistar í skólanmn,
Nokkrar breytingar munu fljótt
hafa orðið á „herranóttimri“ hjer
í Reykjavík frá því sem var í Skál-
holti, enda aðstæ'ður allar mjög'
breyttar og verður hátíðin hjer að
lara fram innan húss að miklu
leyti. Sveinn Pálsson getur þess i
frásögn sinni, að sumum liafi verið
falið á hendur að leika atriði úr
gleðileik. Hyggja fróðir menn að
þessi gleðileikur hafi verið „Bjarg-
launin“ (eða Brandur) eftir Geir
Vídahn, sem þá var orðinn dóm-
kirkjuprestur hjer. Er það fyrsta
tilraun að semja íslenskan sjónleik
alvarlegs efnis, og fyrsta leiksýning'
í Reykjavík. Eiga skólapiltar í
Hólavallarskóla því heiðurinn af
að hafa runnið þar á vaðið. Svo
segir Steingrímur próf. Þorsteins-
son (Upphaf leikritunar á íslandi):
„Fyrstu íslensku sjónleikasýning-
arnar eru sprottnar upp í beinu
skjóli „herranæturinnar“, eftir að
skólinn fluttist til Reykjavíkur, og
komnar í stað „Skraparotsprjedik-
unarinnar", sem fljótlega hefur
lagst niður í hinu nýja umhverfi."
Svo bar nú til árið 1791 að Sig-
urður Pjetursson sýslumaður í
Gullbringu og Kjósarsýslu, flutt-
ist til Reykjavíkur og settist að
hjá Gísla Thorlacíus skólameistara
og átti þar heima í firnm ár. Esp-
hólin lýsir Sigurði svo: „Hann var
skáld gott og gáfaður vel, jafn-
lyndur og smágamansamur, en
nokkuð skeytingarlítill, gerði sjer
alt jafn ljett.“ Sigurður hefur ef-
laust fljótt komist í kynni við
skólapilta, þar sem hann átti heima
í sama húsi og þeir, og hafa þeir
notað sjer það þannig að fá hann
til að gera breytingar og umbætur
á „herranóttinni", enda segir Arri
itiftprófastut- þaS behia orðus: sð