Lesbók Morgunblaðsins - 09.03.1952, Page 6

114
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
lítið framkvaemd enn, felst í því að
undanþiggja eigi tökuorð í neinni
reglunni nema nöfn (sérnöfn) eins
og Jens, Jerúsalem, Jesús. Reglan
1929: „Rita skal f, en ekki p, á und-
an t í sama atkvæði“ o. s. frv. af-
nemur orðalag, sem þannig hefst
1918: „Rita skal í alíslenskum orð-
^ um f og g næst á undan t í sömu
f samstöfu...“ í þessa átt skyldi
r halda samfara þeirri meginreglu,
1 að tökuorð skrifist eftir liprasta
! framburðinum, sem þau fá á sig í
^ alþýðumunni.
? Loks skal tekið fram, að engin*
r stjórnartilskipun er finnanleg um
það, að y skuli rita samkvæmt hefð
fornmálsins. Menn vita, að það er
ekki hægt út í æsar né mikilsvert.
Stjórnarvöld hafa því haldið sér
innan þeifra skinsamlegu takmarka
að fyrirskipa reglubundið y, láta
svo kennara og almenning'um‘þau
y, sem eigi verða bundin í reglur
stjórnarráðsauglýsingar frá 1913,
sem gildir enn um það efni, og þær
hljóða svo, tæmandi:
„Stafina y og ý skal rita í stað
i og í, þar sem í rót orðsins.er o, u,
io, iu (jo, ju) eða ó, ú, ió, íu (jó,
jú).“ — „Að öðru leyti en því, sem
hjer er tekið fram, skal vísað til
stafsetningarreglna bls. 42—51 í
Ritreglum eftir Valdimar Ás-
1 mundsson 6. útgáfu, 1907, og ís-
! lenskrar stafsetningarorðabókar
f eftir Björn Jónsson, þangað til út
r verða gefnar ítarlegri reglur fyrir
r hinni fyrirskipuðu stafsetningu og
r stafsetningarbók samkværnt henr.i
út komin.“
Hér er ekki um það að ræða að
lögbinda hvert orð í stafsetningar-
orðabók B. J. né annara og sýnilega
ætlast til, að málfróðir höfundar
slíkra rita hafi úrskurðinn um ein-
stök atriði, 'ef eigi eru gagnstæð
auglýsingunni. En hin löggilta y-
regla Valdimars Ásmundssonar er
ekki flóknari en þetta:
„y — ý. Þessir stafir, sem nú eru
í flestum orðum bornir fram sem
i — í, eru hljóðvarpsstafir af o, u,
io, iu (jo, ju) og ó, ú, ió, iú (jó, jú),
og á því að rita þá þar sem þelr
stafir eru í rót orðsins, t. d. syn-
ir...“
„ey er hljóðvarpsstafur af au, og
á því að rita þenna tvíhljóða þar
sem au er í rót orðsins, t. d. eyða...“
Hér stendur ekkert nema um ætt
y við einhverja rót, sem er í mál-
inu, ekkert um y, sem komin eru
af upphaflegu i, né ey af upphaf-
legu ei, ai (aiw). Og þannig var
y-kennsla „ófullkomin“ fyrstu tugi
aldarinnar, hvað þá áður.
Ósk um vægð í y-kennslu
Eftir ástæðum virðist sanngjarnt
að fara fram á þetta án reglubreyt-
ingar: Eigi skal á landsprófi né
lægri prófum meta stafsetning
nemenda neitt eftir þeim yfsilon-
um, sem vafi getur verið um eða
þar sem tvö samhljóða orð með i:y
eru af einni sögn runnin eða sam-
tvinnuð í merkingum af öðrum
ástæðum, þ. e. svonefnd tvinnuð
orð og afleiðsluorð þeirra.
Tillagan kann að þykja þess
eðlis, að ekki þurfi fræðslumála-
stjórn að fyrirskipa um slíkt, held-
ur ráði þeir kennarar, sem gera
verkefni landsprófs. En bæði þeim,
sem verkefnin gera fyrir próf, og
kennurum 10—15 ára barna væri
mikið öryggi og kennsluléttir að
fyrirskipun um þennan sanngjarna
hlut. Ef menn kalla, að sú uppá-
stunga sé tilræði við y og brjóti
skarð í þann varnarmúr þess, sem
brothættastur só, óskeikulleikann,
mega menn hugleiða áður, hvort
það reynist gagnlegur múr til
lengdar.
Kunnáttuskortur af þessum
kennslusparnaði við tvinnuðu orðin
yrði að bætast með notkun staf-
setningarorðabókar, svo að hefðin
í stafsetningu þeirra yrði ekki
nema álíka laus í blöðum og bók-
um og nú er þrátt fyrir kennslu.
Af vafaorðum, sem þarna er átt
við, nenni ég ekki að lesa neinn
lista, enda fæst mjög algeng eða
sett í prófstíla að jafnaði. En ég
verð að rökræða tvinnuðu orðin,
sem geta fallið undir þennan lið:
Af km. so. bjarga — barg — burg-
um — borgið er leiddur fjöldi orða,
þar á meðal nöfn eins og Bergur,
Birgir, Björg, Borghildur, Ingi-
björg. Sagnarmerkingin færist í
þau orð að meira og minna leiti
eftir atvikum, þannig að t. d. að
ábirgjast er í nánum hugsana-
tengslum við að bjarga og birgja,
hins vegar óskyld að merking þeirri
ættgrein orðsins, sem fóam kémur
í borg eða því birgi, sem er skýli
(þar sem fé sé borgið). Bráða-
birgðalög miðast við það, að öllu
sé borgið í bráð, en stafsetningin
má ekki leiðast af borgið, heldur af
nafnháttarstofninum án klofning-
ar, sbr. Birgir. Þegar merking er
þannig tvinnuð, er réttmætt, að
þær orðmyndir einar sigri, sem
hugsaðar eru nú út frá sameigin-
legu rótinni birg-, þótt myndunar-
saga orðanna liggi a. n. 1. gegnum
hinar kennimyndirnar. Þetta af-
nám y-myndanna er meðfram líkt
því, hvernig orðið uppfinning hefur
rýmt burt uppfynding eða upp-
fundning.
Sagnirnar geisa og geysa eru svo
líkar, að enginn finnur merkinga-
mun þeirra í nafnorðum, sem af
þeim spretta, geisan, geis, geising-
ur, Geisandasund, geisireið (en
Geysir kemur beint af gjósa-gaus).
Enginn munur er á að fara geist
og geisandi ,nema beyging fyrra
orðsins sýnir uppruna þess af
geysa. Menn hafa í seinni tíð farið
að skrifa geys- og geysi- í öllum
orðum, sem af báðum sögnunum
eru leidd, því að y þykir ekki eins
fákunnáttulegur stafur og i. Nú tel
ég ráð að söðla um, skrifa 'alstaðar