Lesbók Morgunblaðsins - 09.03.1952, Page 7

K LESBÓK MORGUNBL'AÐSINS
’ 115
geisi (nema í Geysir) og telja geysa
hafa fengið svo mikla merkingar-
smitun frá geisa, að það sé fræði-
leg afsökun þess að rita geisa —
geistist.
Sögnin girða Var í fyrndinni
sterk, og garð höfum við sem leif
2. kennimyndar, og *gurðum, sem
3. km. hefði átt að vera, hefur að
afkvæmum fengið so. að gyrða og
no. gyrðill (= belti), sem reyndar
er lánað úr þýsku (Giirtel). Af því
að kennimyndir sömu sagnar eru
sömu merkingar, er ekki furðulegt,
að allar merkingar so. að gyfða
geta í rauninni falist í so. að girða.
Þess vegna finnst mér ekki aðeins
réttritunarheimska að girða hest og
mann með yfsiloni, en tuhnuna án
yfsilóns, heldur beinlínis rangritað
(sumir vilja þó gyrða með tunnu-
girði). Að gyrða hefur löngu runn-
ið mestmegnis aftur inn í foreldri
sitt, girða, og rithátt ber að festa
samkvæmt því. Sbr. so. að birgja.
Þegar sagt er, að selur hreifi sig
með hreifum er vafalítið um aðra
sögn að ræða en þá, sem rituð er í
fornmáli hreyfa og norsku rdyva.
Orsakarsögn af hrífa — hreif hefur
lotið að fornu í lægra haldi fyrir
hreyfa, því að merkingar féllu
saman. Menn rita ýmist að hugsa
til hreifings eða hreyfings. Merk-
ingasamruninn hvetur eindregið til
að slá þessu öllu í hóp vafaorða og
fylgja sömu reglu og um þau, rita
þau ekki með yfsiloni.
Um orðið leyti segir í stafsetn-
ingarorðabók H. H., að uppruni
þess er vafasamur, ýmist ritað leiti
eða leyti í fornu máli, líklega hafa
tvö orð, leiti (um tíma, stund) og
hleyti (hlutskipti) runnið í eitt, en
ritvenjan með y látin sigra til að-
greiningar frá leiti = hæð. Nú er
engin þörf þeirrar stafagreiningar,
og finnst mér ritvilla (eða því nær)
að skrifa ekki samkvæmt vafa-
reglu: að ýmsu leiti. (Meðal smá-
vægilegra vafaorða, sbr. stafsetn-
ingarorðabók, má minna á eik á
hnykli, skrítinn, skrítla, kindugur
og fjölda tökuorða, sem sjaldnast
er vert að skrif a nema eftir íslensk-
um framburði með i).
Orðið skýr telst vera f-ætt við
skyn og merki hvort tveggja í önd-
verðu eitthvað bjart og þó nánar
skylt rót sagnarinnar að skoða. Þá
er hins einnig til gétið (Hellquist),
að skýr sé samíæmismyndun við
skír, en að vísu af u-rót. Hvað sem
nánari upprunaskíringum líður, er
skír af sömu rót og skína, en skin
og skyn með afleiðsluorðum sínum
hafa mjög laðast hvort að Öðru í
merkingUm. Hinn mikli frændorða-
hópur verður annaðhvort að halda
y í sumum merkingum eftir regl-
um, sem eru að dálitlu leiti ungar
mannasetningar, eða brjóta verður
upprunareglu um hópinn í heild og
rita þar allt með í og i. Seinni
kosturinn er hóti óvísirtdalegri en
hinn og þó tækilegri nú orðið að
mínum dómi. Enn þarf nokkru
rúmi að eyða til að skíra, hví ég
freista þeirrar óhæfu að fella y úr
skinseminni og orðhópi þessum.
Ef menn mótmæla undir því yfir-
skini, að í góðu skini sé skírskotað
í skíran uppruna merkinganna í
fyrndinni, ættu þeir að lesa gotn-
esku biflíuna sér t-il' styrktar. Þar
eru elstu merkingardæmin, sögnin
að skíra (gaskeirjan) þýðir að út-
leggja ritningarorð, segja merking-
una, og útlegging heitir „skeireins“,
sem er náskylt skírn og skírsla á
íslensku. Kristur segir þar kenning
sína skírum orðum (skeiris wordis
= greinilega). Um það verður ekki
villst, að íslensku orðin skýr og
skýra hafa náð undir sig gervöllum
gotrtesku merkingunum í skír og
skíra og „skíring“ (sbr. skéireins).
Hér er varla laUst við merkinga-
samruna og tvímyridir skapaðar við
bergmál í milli orðstofna. Elsta
dæmið skýr, hjá Haraldi harðráða,
er um skírþvegna súð á skipi hans
(nema það orð skýr sé dregið af
skúr eins og að skýra hjá Agli
Skallagrímssyni í vísu, um regn?).
í Eddu er skír mjög algengt orð,
en síður eftir 1200, þegar skýr tók
að blómgast. Skír lifir aðallega á
eftirlaunum í hefðbundnum orða-
samböndum, t. d. skír málmur, að
skíra barn. Lengi var alskírr haft
um Krist í helgikvæðum, en breytt-
ist í alskýr einnig í þeim kveðskap,
með eða án merkingarbreytingar.
Hin skíra guðsmóðir kallast lofskír,
og var þá skammt hins að bíða, að
hún fengi einnig einkunnina lof-
skýr í helgikvæði. Enn algerar sigr-
ar skýr í samkeppni í óbundna
málinu smátt og smátt:
Lengi var rödd kölluð skír og
skírt ljós (Barlaams saga), og yfir-
lýsing hét að gera skírt (Ari fróði:
Ólafr enn digri gerði skírt, at hverr
maðr skyldi gjalda ...) og skírskota
til laga, sbr. skírskotun (yfirlýsing)
Guðrúnar Ósvífursd. við Þorgils
Hölluson. Síðar hét það að gera
skýrt með tilvísun (skýrskotun rita
sumir, gegn uppruna). Um skýrleik
silfurs (= svikaleysi þess) mun
ekki vera ritað nema í réttarbót frá
Hákoni gamla um 1220 (á skinn-
bréfi í Árnasafni, rituðu 1325), en
ý er þar rökrétt framhald á merk-
ingarþróun þeirrar aldar í orðinu
skýr. Um birtuna yfir ásjónu Orkn-
eyadýrlingsins Magnúsar jarls seg-
ir, að hann var skýrligr at yfirlit-
um, og fer manni um leið að detta
í hug, að alskýr og lofskýr um
Maríu og Krist sé um bjartleik
þeirra haft.
Svo tvinnaðar urðu merkingar
með skír: skýr, skíra: skýra, að þær
verða aldrei greindar allar sundur
méð viti. Síðan framburður þeirra
allur varð með í, er engin vísinda-
leg skiftalína hugsanleg milli í og ý
í fjölskyldunni og ekkert rökrétt-
ara en það að rita hana með í og
afleiðsluorðin öll.
En fjarri er mér, að það muni