Lesbók Morgunblaðsins - 30.03.1952, Blaðsíða 2

r
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
{ 153
'r dagsins íyrir pálmasunnudag, 29.
r marz 1947. Það kom fyrirvaralaust
að kalla, en engan veginn á óvænt.
102 ár voru liðin frá uppliafi næsta
goss á undan úr Heklutindi, og var
það le«gra hlé en nokkru sinni áð-
ur á milli Heklugosa eftir „Heklu-
eld hinn fyrsta“ sem annálar geta,
árið 1104. í nágrenni oldfjallsins
hafði engin sú breyting orðið, er
\ gæfi í skyn, að það væri út kulnað.
( Á hinn bóginn hafði þar oftar en
| einu sinni á undanförnum árum
{ orðið vart staðbundinna jarð-
skjálftakippa, og vottur af jarðhita
hafði fundizt í hátindi fjallsins að
vetrarlagi.
Ofsi gossins var langsamlega
mestur þegar í byrjun, eina eða
tvær fyrstu klukkustundirnar,
sama hvort hann er metinn eftir
hæð eða hraða gosmökksins, af-
köstum við flutning efnis og orku
neðan úr djúpinu eða stórfengleika
á að sjá. Gosstrókurinn braust upp
úr hátindi Heklu eða lítið citt aust-
an við hann kl. 6.4Ö. Kl. 7 var
hann orðinn 26 km hár og fór enn
hækkandi. En kl. 3 hafSi hanii
lækkað niður í 10 km og liélzt í
þeirri hæð eða svipaðri frain vfir
kl. 10, lækkaði enri síðdhgis íúður
í 5—6 km og var hæð hans þá
fyrst orðin sambærileg því setn
hún varð yfirleltt í síðari göshrin-
um. Fyrstu 10 mínúturnár höfst
mökkurinn sem beinn stólpi upþ
af fjallstindinum, svartur að sjá á
\ björtum grunni austurhiminsíns.
Um kl. 6.50 færðist gosið í auk-
ana, og urðu þá niargir atbtirðir
því nær samtímis. Einh var sá, að
jarðskjálftakíppur með upþtök í
^ Heklu gekk yfir suðurland og
| fannst allt til Faxaflóa. Vægari
| lippur fannst nokkrum mínútum
I síðar sumstaðar í nærsveitum
f Heklu. Hvorugur olli tjóni að heit-
( ið gæti, en við fyrri kippinn vakn-
^ aði fiest fólk í Rangárvallasýslu
og Árnessýslu og sá, hvað um var
að vera. Margir þeir, sem áður
voru vaknaðir, höfðu þegar heyrt
kynlegan undirgang eða fundið
smátitring, sumir jafnvel nokkrum
klukkustundum áður en gosið
hófst. í sama mund opnaðist gjá,
um 4 km löng, eftir háhrygg
Heklu innan frá norðausturrótum
og fram ýfir háfjallið, og ruddi
hún upp úr sér gosmekki að endi-
löngu svo að sá, er fyrir var,
breikkaði stórum. Þá tóku að ber-
ast ægilegar dunur frá fjallinu.
Þær heyrðust um mikinn hluta
lands, en í næstu sveitum nötruðu
gluggarúður og hurðir í dýrum af
loftsveiflunum. Um þetta leyti,
litlu fyrir kl. 7, heltust vatnsflóð
og aurskriður ofan hlíðar Heklu
allt í kring, en langmest norö-
ur af.
Þegar mökkurinn náði mestri
hæð, rétt eftir kl. 7, var hann tek-
inn að skekkjast undan vindáttinni
og breiðast út til súðurs. Norður-
mörk háhs vófu ehn skörp og
nokkúrn veginn lóðrétt, en ókyrr
og smábreytileg til að sjá, þar sem
biksvártír bólstrár ultu upþ hver
á eftir öðrum. Mokkuririn fal nu
allt háfjallið og suðurhl-ðar þess,
og áfram til súðhrs lagðí svartan
bákkd, samfclldáh og nærri jafn-
hádn sjálfum gosmekkinum. Úr
bákkáúúm righdi vikri og ösku,
og er slóð hans (vikurgeirinn) enn
mörkuð þeirh efnúm, þar sem hún
líggur yfir lahd. Eh svö vel vildi
til, að öskúhiökkinn lagði
skemmstu leið á háf út, cg sú leið
liggúr mest um óbyggð og öræfi.
EfStu bæir við Eystri-Rangá og
öll Inn-Fljótshlíð lentu þó innan
vikurgeirans, og varð vikurlagið
þar 8—10 cm þykkt, nýfallið á
jafnsléttu, sömuleiðis Eyjafjöll, én
þar var vikurfallið orðið miklu
minna. Enn meir hafði dregið úr
því í Vestmannaeyjum, nájægt
vesturtakmörkum geirans. Aska
féll á skip langt undan landi og
hárfínt dust úr Heklu barst allt
austur í Finnland.
Vikurfallið stóð um tvær stund-
ir. Á meðan var myrkur, og há-
vaðinn var ægilegur, er grjótélið
buldi á bárujárnsþökum, unz þau
voru alhulin. Fyrsti vikurinn sem
féll var ljósgrár og mjög grófur,
en snögglega skipti um og rigndx
síðan svörtum vikrí, nokkru smá-
gcrvari, og svartri ösku. Litarmun-
urinn stafar af mísmun í efnásam-
setningu, ljósi vikurinn er kísil-
sýrubornari.
Þar sem miður vikurgeirinn
liggur yfir Eystri-Rangá, 15 km
suður frá Heklu, var jafnfallinn
vikur um 30 cm djúpur og stærstu
vikurflikkin á stærð við mannshöf-
uð. í sömu fjarlægð vcstur frá
Ileklu er komið niður í byggð. Af
þessu má nokkuð marka, hvílík
hætta vofir yfir byggðinni í Heklu-
gosurn og hve mikið veltur á vind-
áttinni. Ef vindurinn hefði blásið
að austan þenna morgun og vikur-
geirann lagt vestur vfir sveitir,
hefðu næstu jarðir breytzt í gróð-
urlausa vikra, hús brotnað niður
eða brunnið og menn og skepnur
slasazt eða farizt. Enn fremur
hefðu þá eitthvað um 40 byggðar
jarðir orðið verr úti en þær, sem
mest létu á sjá af vikurfallinu við
Eystri-Rangá og í Fljótshlíð.
Vikurinn olli miklu minni
skemmdum á graslendi en flestum
þótti á horfast fyrst í stað, og rná
að nokkru leyti þakka það því, hve
sumarið, sem í hönd fór, var vot-
viðrasamt. Samt stórspilltist af-
réttur Rangvellinga og ein jörð,
Rauðnefsstáðir á Rangárvöllum,
eyddist af vikri. Mörg góð tún
varð að plægja upp og sá að
nýju.
Flest vatns- og aurhlaupin, sem
komu úr Heklu um leið og fjalls-