Lesbók Morgunblaðsins - 30.03.1952, Blaðsíða 4

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
[ 160
3 millj. rúmm., en undir Rangár-
brúna hjá Hellu, 65 km neðar,
runnu um 2 millj. rúmm. Mismun-
urinn seig niður í hraun eða staðn-
aði í pollum á leiðinni.
Ætla má, að mestur hluti þessa
flóðs hafi verið leysingarvatn úr
snjókufli Heklu. En það svæði í
norðurhlíð hennar, sem gosið sjálft
náði til að bræða snjó af fyrir
þann tíma, er hlaupið varð, virðist
of lítið, til að allt vatnið geti verið
af því runnið. Eitthvað af hlaup-
vatninu hlýtur að hafa komið upp
með gosinu, og að öllum líkindum
var sá hluti þess svo mikill, að
um munaði. Hlaupvatnið í heild
var volgt, en hitastig þess þó mis-
jafnt, frá 0° til 100° á ýmsum köfl-
um og í ýmsum álum hlaupsins.
Ylsins gætti jafnvel í Rangárflóð-
inu langt niðri í byggð . Þetta
var því furðulegra, sem öll leið
hlaupsins ofan fjallshlíðina og
drjúgan spöl burt frá fjallsrótun-
um var þakin djúpum vetrarsnjó
og lá auk þess yfir jökla og sí-
snævi. Hlaupið hlaut því að hafa
flutt einhvern hitagjafa með sér
yfir þenna snjóuga kafla. Nú er
ljóst orðið, hver sá hitagjafi var:
Frá upptökum sínum á háfjall-
inu hefur hlaupið haft með sér
kynstur af hvítglóandi hraunkúl-
um. Víðáttumiklar dreifar af þeim
liggja enn til sýnis í farveginum
neðan við fjallsræturnar. Þær eru
af sérkennilegri gerð, (..hlaupkúl-
ur“), og mjpg brothæítar, en þó
flestar heiíar. Þær hljóta enn að
hafa verið glóheitar og seigar af
hitanum, er þær strönduðu þarna,
eíla hefðu þær molazt í fossaföll-
unum í fjallshlíðinni. Þær kúlur,
sem bárust í vatninu lengra en fá-
eina. kílómetra frá fjallsrótum,
kólnuðu, urðu stökkar og muldust
niður, en um leið tók vatnið við
hita þeirra, og því hélzt það volgt
langar leiðir. Vatnsflaumurinn
beljaði ofan skriðjöklana í norður-
hlíð Heklu og þakti þá víðast aur
og leðju, en gróf sums staðar djúp
gil í ísinn. Þaðan bárust vikur-
blandnir jakar. Hinir stærstu (allt
að 80 rúmm.) strönduðu og lágu
eftir neðan við fjallsræturnar, en
þeir.sem lengra bárust, hafa bráðn-
að upp í volgu hlaupvatninu. Nú
eru strönduðu jakarnir orðnir að
ljósleitum, keilulaga vikurhólum,
og mun enn leynast ískjarni í sum-
um. Hóiar af sömu gerð voru þar
fyrir, en sópuðust flestir burt í
hlaupinu. Myndun þeirra var áð-
ur gáta, en nú er hún ljós: Þeir
eru eftir jökulhlaup í Heklugosinu
1845, hinu næsta á undan þessu.
Það hlaup var einnig talið volgt
eða heitt af sjónarvottum langt
niður með Rangá. Sú staðhæfing
þótti mér ótrúleg, þangað til skýr-
ingin fékkst með þessu hlaupi.
Ætla má, að þegar, er gossprung-
an opnaðist, laust fyrir kl. 7, hafi
hraun tekið að renna frá henni.
Allur háhryggur fjallsins þaktist
hrauni á fyrstu klukkustundum
gossins eða enn styttri tíma nema
Fremri-Öxlin og Axlarbrekka, sem
enn eru hraunlausar. En ekki sást
neitt til rennandi hrauns fyrr en
í flugferðinni, sem farin var í
könnunarskyni um kl. 10. Þá sá
á enda tveggja hraunstrauma við
rætur Heklu að austan, og gengu
þeir hratt fram með háum brún-
um. Síðar um daginn, er óskumistr-
inu létti nokkuð í vesturbrekku.
fjallsins, sáust einnig þar hraun-
kvíslar á leið niður. Mest þeirra
var sú, er kom úr suðvesturenda
gossprungunnar, þar sem síðar
myndaðist hinn afkastamikli Axl-
argígur, og rann ofan Löngufönn.
Þessi hraunkvísl rann 5 km veg
á einum sólarhring, en iengdist ó-
verulega eftir það.
Aðeins framan af fyrsta gosdeg-
inum gaus eldgjá Heklu óslitið að
endilöngu. Brátt tók röð gosstólp-
anna að gisna, og mynduðust að-
greindir gígar: Austurgígarnir
(nokkrir þétt saman innst á sprung
unni), Toppgígurinn á háfjallinu
og Axlargígurinn, sem fyrr var
nefndur. En um kvöldið kom í ljós,
að sprungan var orðin lengri en
sá kafli sem gosið hafði um morg-
uninn. í framlengingu af henni
til suðvesturs var komin ferleg gjá
langt ofan eftir Axlarbrekku. Vegg-
ir hennar glóðu í myrkrinu um
kvöldið, en ekkert gos var þar að;
sjá. Var hún síðar nefnd Axlar-
brekkugjá.
Annan dag gossins hagaði líkt
til og síðari hluta hins fvrsta. Gekk
á með stórkostlegum sprengingum
í Toppgíg og Axlargíg, en hraun-
rennsli var aðallega úr báðum end-
um gossprungunnar. Enn þá bar
það til tíðinda að nýr gígur opnað-
ist því nær í framlengingu Axlar-
brekkugjár niðri við brekkurætui’,
og var þó óbrotin spöng á milli.
Hann var framvegis kallaður
hraungígurinn og ekki að ástæðu-
lausu, því að þar var síðan stöðug
hraunsuppspretta 13 mánuði sam-
fleytt.
Austurgígarnir gusu aðeins fá-
eina daga, en mikla gufu lagði
upp af þeim lengi síðan. Hraunið,
sem frá þeim rann til austurs yfir
eintóm öræfi og var í fyrstu hið
stærsta af nýju hraununum, var
orðið algerlega hreyfingarlaust áð-
ur en vika var liðin.
Talsvert lát varð á gosinu um
bænadagana, 3. og 4. apríl, en
það jókst aftur um páskana.
Þegar Austurgígarnir voru hætt-
ir var gosið orðið furðu stöðugt.
Má heita, að úr því gysi hver gíg-
ur með sínum sérstaka hætti um
vorið og lengi sumars. Þó voru
dagaskipti að ofsa þeirra og stund-
um lágu gosin niðri dögum sam-
an, og enn áttu nokkrir nýir gígar