Lesbók Morgunblaðsins - 04.10.1953, Síða 11

W LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
561
GUÐMUNDUR HALLDÖRSSON:
TIIMI — islenzka kornið
HÖFUNDUR þessarar greinar var Rangæingur, fæddur á Bakka-
velli í Hvolhreppi 4. okt. 1877, en eftir námsvist í Flensborgar-
fckóla var hann um skeið við barnakennslu í Vestur-Skaftafells-
sýslu, aðallega í Meðallandi. Einnig var hann um tíma sýsluskrifari
hjá Guðlaugi Guðmundssyni á Kirkjubæarklaustri. Þannig kynnt-
ist hann meltakinu og hinni merkilegu kornvinnslu, eins og hún
tíðkaðist í sandasveitum þar eystra. Hefur honum þótt þess vert
að skrá lýsingu þeirra vinnubragða, og samdi hann ritgerð þessa
1896 eða ’97, en gaf ekki um að koma henni á framfæri til prent-
unar, og fannst hún í fórum hans að honum látnum; hann andaðist
7. okt. 1952.
Sú matfangaöflun, sem hér er lýst, mun vera með öllu úr sögunni,
og þykir nú vel til fallið að birta ritgerðina hér, enda eru skrif
annarra, þó prentuð hafi verið, um þetta sama efni, í fárra manna
höndum.
INNGANGUR
MELUR (Elymus arenarius) telst
undir grasættina. Hann er hávax-
inn og heldur Ijósgrænni að lit en
hafragras, og blöðin — blaðkan —
eru nokkuð svipuð á að líta, en
stöngin og axið gulnar, þegar á
sumarið líður. Ræturnar eru mjög
langar og greinast í ýmsar áttir.
Hinar grófari tegundir, er næst
liggja stönginni, eru nefndar buska,
en hinar smágjörvari þvaga eða
saumtag. Dregur það að öllum
líkindum nafn af því, að það er
notað til að stanga og verpa dýnur
eða reiðinga (meljur — meldýnur).
Er spunninn úr því mjög grófur
þráður á stóra tvinningarsnældu,
og er þráður þessi einnig nefndur
saumtag. Hneigist það þannig:
nf. og þolf.: saumtag, þáguf. saum-
tagi og ef.: saumtags.
Melurinn vex einkum í roksandi
og gerir þar mikið gagn með því
að binda sandinn — ef svo mætti
að orði kveða — og hefta þannig
útbreiðslu hans. Þar sem melurinn
yex, myndast háar þúfur eða svo-
nefndir melkollar (melhólar), því
að vindurinn rífur upp sandinn í
kringum meltoppana, en nær eigi
að feykja því, sem ræturnar halda.
Þetta eru orsakir þess, að svæði
þau, sem melur vex á — melar,
melapláss — eru ávallt óslétt yfir
að líta, öldumyndaðir hólar (mel-
kollar) og lægðir á milli svo þétt,
að í fjarlægð virðist hver hóllinn
vera áfastur við annan, en í raun
og veru er þó töluvert bil á milli
þeirra, svo að t. d. þarf óvíða að
krækja fyrir þá á ferðalagi.
Roksandar munu hvergi vera
meiri hér á landi en í Skaftafells-
sýslum, enda eru þar aðalheim-
kynni melsins. Hann er notaður
þar á mjög margvíslegan hátt.
Blaðkan er slegin og þykir ágætt
skepnufóður. Úr rótunum er —
eins og áður er lauslega vikið að
— búinn til reiðingur (meljur og
dýnur) bæði undir klyfbera og
klyfsöðla, og eru það miklu hent-
ugri og þægilegri reiðingar en hinir
óviðfelldnu torfreiðingar, auk þess
sem þeir eru varanlegri. Útheimtist
töluverð kunnátta til að búa þá til,
en hér sleppi ég að tala um það, en
sný mér að aðalefninu, hinu ís-
lenzka korni, sem er fræ melsins.
MELSKURÐUR O. FL.
ÞEGAR líður á heyannir — 21—22
vikur af sumri — byrjar melskurð-
artíminn. Yfirgefa þá allir heyskap-
inn og fara út á mela til að skera
melinn. Æskilegast er þá, að veður
sé þurrt, annars loðir sandur.mjög
í axinu, sem getur gert komið
mærri ónýtt. Yið melskurðinn er
notað verkfæri það, ér1 nefnist sigð
eða melasigð, smíðað úr skozku Ijá-
blaði, venjulega úr spík, sem orðin
er ónothæf við slátt. Er blaðið um
3—4 þuml. á lengd og fest við mjó-
an bakka á sama hátt og ljáblað
við ljábakka, en bakkinn ekki
hafður breiðari en svo, að nægi-
legt sé fyrir göt og nagla, sem festa
hann við blaðið. Á blaðinu er þjó,
sem rekið er upp í skaftið eða fest
með járnhólk. Er skaftið 24—25
þuml. að lengd og 3—3Vz þuml. að
ummáli.
Melskurðarmaðurinn heldur efst
um skaftið á sigðinni með hægn
hendi, en tekur utan um melstang-
irnar fyrir neðan axið með þeirri
vinstri (vanalega eina og eina, þar
sem melurinn er strjáll). Síðan er
skorið á stangirnar niður við jörð
með því að draga að sér sigðina.
Þegar lokið er að skera handfylli
melstöngla, er talið, að búið sé að
skera einn skurðarhnefa, sem svo
er nefnt, og verður melskurðar-
maðurinn auðvitað að losa höndina
í hvert sinn, sem hann lýkur við
slíkan skurðarhnefa, og leggja mel-
stönglana í bunka. Þegar búið er að