Lesbók Morgunblaðsins - 06.11.1955, Síða 2

r 614
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
sér rómantískan blæ. Gremja og
Imfning, sósíaliskur ákafi og ljóð-
rænn íburður, toguðust þar á og
gerðu verkið misjafnt að gæðum.
En hér hafði þó rík skáldskapar-
gáfa, borin uppi af sérstakri frá-
sagnarlist, náð framrás. Skáldskap-
ur og frásagnargáfa eru inar sterku
hliðar Laxness.
Svo kom skáldsagan Sjálfstætt
fólk, í tveimur bindum, lýsing á
inum snauða íslenzka bónda og
baráttu hans i auðvalds þjóðfélagi.
Það er sagan um fjallabónda og
baráttu hans við vetrarhörkurnar
og meðal harðsvírugra manna, bæði
lýsing á stéttabaráttu og þjóðhatt-
um. En her glóir skáldskapargullið
í inum breiðá sandflaumi þjóðlífs-
ins, hrifningin slævir brodd harms-
íns, og hér birtist oss ísland, eins
og það er, með andstæður sinar,
fegurð og auðn. Fánýti og
fegurð taka höndum saman og
vekja þá samúð, sem er undiralda
skáldsögunnar.
Svo kom in mikla skaldsaga um
alþýðuskáldið Ólaf Kárason Ljós-
víking (Ljós heimsins, Höll sumar-
landsins, Hús skáldsins og Fegurð
himinsins). í undirstraumi þessar-
ar skáldsögu er nóg af kaldhæðni i
lysmgu a þvi þjoðlífi, sem beygir sal
ins varnarlausa skálds. En hér tekst
ið sjaldgæfa: ið sósíala og skáld-
lega samemast, verður eitt, bræð-
íst saman í þeim stíl, er nu heiir
hrist af sér öll áhrif og er orðinn
sjálfstæður-, og hefir geisilega
spennivídd allt frá viðhöfn til sár-
beiskju, allt frá hugljúfri Ijóðrænu
til naprasta háðs. En fyrst og
fremst einkennir söguna Ijóðræn
skyggni, svo það er a borð við in
miklu norrænu skaldrit þeirra
Selmu Lagerlof og Johan Falk-
berget. Fyrir utan áróður og félags-
mál, er hér um að r-aeða skáldskap
og frásagnarhst, ný-r-ómantík, sem
^ margir hoíðu svo lengi þrað a gra-
myglulegu tímaskeiði sálarlýs-
inga.
Seinni skáldrit Laxness standa
ekki þessari skáldsögu á sporði um
sanna skáldlega andagift. Hátt ber
hann þó í íslandsklukkunni, en þar
er stíllinn af fáorður. Þetta erlýsing
á verstu tímunum í veldi Dana á
íslandi, þegar einokun, hallæri,
eldgos og drepsóttir brutu niður
mótstöðuafl þjóðarinnar. Þar er
Jón Hreggviðsson táknmynd ins
kúgaða íslendings. Þetta er sálar-
laus, ókúganleg mannskepna, og er
því langt frá að vera sönn mynd
ins íslenzka alþýðumanns, er
fleytti landinu yfir neyðarárin.
Önnur söguhetjan er Árni Magnús-
son, sá sem ílutti íslenzku handrit-
in til Danmerkur. Hér hefir sam-
spil samtíðarþjóðlífslýsingar og
nútíma viðhorfa orðið hemill á
sögulegu hugarflugi Laxness. Fram
setningin er líka í skyndimyndum,
líkt og filmsaga. En skáldlistar gáfa
hans bregst honum ekki í lýsing-
unni á Snæfríði íslandssói, sem er
ef til vill það bezta, sem hann hefir
skrifað, skáldleg útlistun á fyrir-
bærinu kona, sem er sannari en
konan sjálf.
í Atomstöðinm, sem a að lýsa ls-
landi á hernámsarunum bregst
honum in alkunna hæðni og bitra
ádeila. Her vérður ádeilan á
Bandankm máttlaus óg vaxándi
glettni hans verður að galgaglettni
og fýrir það verða atburðirnir oft
að sundurlausurú hræ'rigraut. —
Skáldskapur-inn og ádeilan, sem
studdu hvort annað þegar honum
tókst bezt upp, grafa hér hvert
undan öð'ru og hafá gert bókina
að niði, þar sem öll in góðu skáld-
legu tilþrif verða eins og ólífræn
innskot.
Sterkari tilþrif, meiri skáldskap-
ur og kjarnmeiri ádeila er í seiri-
ustu bók hans, Gerplu, sem er
skopstæUng 4 mni kunriu FÓst-
bræðrasogu, og er earin þ’áttUr i
þeirri afklæðning kempuskaparins
og þjóðarmetnaðar, sem Þor-
bergur hóf í „Bréf til Láru“. Hér
hefir hugmyndaflug Laxness sitt
mikla vænghaf aftur, og hér sam-
einast ádeila og skáldskapur oft á
sniðugan hátt, kenningar og kalt
raunsæi falla hér saman, skáld-
skapur og áróður, að minnsta kosti
þar sem Laxness er að lýsa þeim
fóstbræðrum, hetjunni og skáldinu,
en gagnvart þeim stendur hann al-
tekinn af viðbjóði og hrifningu í
töfrandi samræmi. Þvi að þetta
er ísland — ið gagnslausa afrek
og íð gagnslausa kvæði. á þeirrí
öld er víkingar og skáld voru að
úreldast; það er bæði skopleikur
og harmleikur. Afklæðing kempu-
skaparins er færð út í æsar með
raunsærri lýsingu á þessum bros-
legu köppum. Stundum lætur hann
háðið og ádeiluna leiða sig út i öfg-
ar og verður þá klúr og óheflaður.
Stjarna ins táknræna er fallin í
duftið, en hún hefur sig aftur á
loft, ekki síst yfir Þormóði Kol-
brúnarskáldi, þar sem sjálfsmynd
höfundar bregður fyrir af viljandi
glettni og viðkvæmum hátíðleik.
Hann hafði gleymt kvæði sínu þeg-
ar hann kom að lokum á fund
hetjukóngsins Ólafs helga! Það
dregur úr gildi bókarinnar hve
flatneskjuleg og leiðinleg er su
mynd, sem brugðið er upp af Ólafi
kóngi. Laxness er hér haldinn of-
sóknarkénnd og skrifar níð, sem
kæfir listina og stýfir værigi henn-
ar. Ólafur var brenriuvargur, en
varð dýrlingur. Snorri sá hvort
tveggja og kunni að samræ'ma það
í sinni sögu. Laxness drepur aðeins
á það, en tekst ekki að leíða fram
þann mann, er helgur varð og
bjargaði þjóð sinni með ósigri sín-
um. En þessi efnivíður var líka í in-
um hrösula iriarini. Látum það vera
að Laxness víxlar sögulégum at-
þurðum. því að harin hsfir rett
til bess sem listamaður. En hanp