Lesbók Morgunblaðsins - 17.06.1956, Blaðsíða 6

330
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
líkir, því að B hringurinn er miklu
bjartari og ekki jafn laus í sér.
En innan við B er þriðji hringur-
inn, kallaður C, en þó oftast guli
eða dökki hringurinn. Hann ber
ekki líkt því eins mikla birtu og
hinir hringarnir, og hann er svo
gegnsær, að sést í stjörnuna sjálfa
í gegn um hann. Þessi hringur er
10.000 mílur á breidd, en milli hans
og stjörnunnar er gap, 9000 mílna
breitt, eða nógu breitt til þess að
jörðin geti hæglega komist íyrir
þar. Hringarnir kasta skuggum á
stjörnuna, og má vel sjá þá, enda
heldu menn einu sinni að gtærsti
skugginn mundi vera eitthvert sér-
stakt belti á hnettinum.
RÁTT fyrir það þótt hringarnir
séu svona geisilega breiðir, þá
eru þeir þó mjög þunnir. Þykktin
er líklega ekki nema svo sem 10
mílur, og alls ekki yfir 40 mílur.
Ef vér hugsum oss Satúrnus
smækkaðan niður í svo lítinn hnött,
að hann sé ekki meira en 5 þuml.
í þvermál, þá væri þó þvermál
hringanna um eitt fet, en þykkt
þeirra ekki meiri en 1/1500 úr
þumlungi, eða þriðjungi þynnri en
venjulegur skrifpappír.
Satúrnus breytir mjög útliti eft-
ir því hvernig hann horfir við
jörðinni, því að þegar hann snýr
hringjaðrinum að oss, þá er rönd-
in vart sýnileg. Þetta skeður á 14
ára fresti, eða þar um bil. í venju-
legum sjónaukum virðist hnöttur-
inn þá vera eins og hver annar
hnöttur, nema hvað svört rönd
sýnist þvert yfir hann. En í góðri
stjörnusjá má sjá brún hringanna
eins og ljósleit stryk út af honum
beggja vegna. Þannig leit hann út
árið 1951. En árið 1958 blasa hring-
arnir aftur við oss í allri dýrð sinni,
minnka svo smám saman og snúa
röndinni að jörðinni aftur árið
1966.
Ástæðan til þessara breytinga er
sú, að hringarnir eru á nákvæm-
lega sama fleti og miðbaugur
stjörnunnar, en halli hennar mið-
aður við sporbraut jarðar, er 27
gráður. Stundum horfum vér því
„ofan“ á hringana, og stundum
„neðan“ á þá.
Tveir björtustu hringamir, A og
B, virðast svo þéttir þegar horft er
á þá í stjörnusjá, að það var eðli-
legt að menn heldu fyrrum að þeir
væri annað hvort úr föstu efni eða
fljótandi. En á þeirri ker.ningu var
sá galli, að hringarnir eru inni í
aðdráttaraflssvæði Satúrnusar og
hefði því hlotið að brotna í mjöl
eða sogast að stjörnunni, ef þeir
væri úr föstu eða fljótandi efni.
Nú hafa menn komizt að þeirri
niðurstöðu, að hringarnir séu gerð-
ir úr smáum efniseindum, sem
ganga umhverfis stjörnuna eftir
sínum ákveðnu brautum, líkt og
milljónir smátungla. Þetta skýrir
það hvers vegna hringarnir eru
gegnsæir. Það skýrist einnig við
þá staðreynd, að snúningshraði
þeirra er mismunandi og mestur á
innsta hringnum.
Um stærð efniseindanna í
hringunum verður ágizkun ein að
ráða. En þar sem þær endurkasta
allmiklu ljósi, er líklegt að þær
séu mjög litlar, þær stærstu á borð
við stór hænuegg og allt niður í
grófgerða mol eða sand. Örsmáar
efniseindir eru mjög vel til þess
fallnar að endurvarpa birtu. Og
þegar hringarnir blasa við oss, þá
eru þeir í rauninni bjartari en
stjarnan sjálf. Menn mega því bú-
ast við að Satúrnus virðist óvenju-
lega bjartur og skær árið 1958.
Ekki vitum vér heldur neitt á-
kveðið hvaða efni er í hringunum.
Það getur verið einhvers konar
steintegund, en það geta líka ver-
ið ísmolar, eða hrímaðar efms-
eindir. Verið getur að hringarnir
hafi orðið til af árekstri — að eitt-
hvert tungl Satúrnusar hafi hætt
sér of nærri honum og goldið þess
með því að sundrast í smáagnir, er
síðan hafi dreifst þannig umhverf-
is stjörnuna. Það getur líka verið,
að hringarnir hafi verið til frá upp-
hafi. Um þetta vitum vér ekki. En
hvað sem um það er, þá eiga hring-
arnir enga sína líka neins staðar
í himingeimnum, að því er vér bezt
vitum.
CATÚRNUSI fylgja mörg tungl,
^ menn hafa fundið níu. Aðeins
eitt þeirra sem nefnist Titan, getur
komizt í samjöfnuð við jarðstjörnu.
Þetta er langstærsta tunglið í voru
sólhverfi og eina tunglið þar sem
er gufuhvolf. Það er 3500 enskar
mílur í þvermál og þess vegna
svona mitt á milli Marz og Merk-
úrs að stærð. En gufuhvolf þess er
heldur óaðgengilegt fyrir menn,
því að í því er mestmegnis eitruð
gastegund, sem nefnist „Methane“.
Þetta gas er notað til þess að knýa
rákettur, og ef mönnum skyldi
einhvern tíma takast að komast
með rákettu til Titans, þá verða
þeir ekki í vandræðum með elds-
neyti til heimferðarinnar. Titan má
sjá í góðum sjónauka. Hann er um
760.000 enskar mílur frá Satúrnusi,
og er sjötta tunghð í röðinni, ef
talið er frá stjörnunni. Hin tunglin
fimm, sem eru nær Satúrnusi, heita
Mimas, Enceladus, Tethys, Dione
og Rhea. Þau eru öll miklu minni
og svo létt, að ætla má að þau séu
mynduð úr ísi og nokkurs konar
vikri.
Hyperion heitir sjöunda tunglið
og það er mjög lítið, eða ekki nema
svo sem 200 mílur í þvermál (320
km). Lapetus heitir áttunda tungl-
ið og er það á borð við tungl jarð-
arinnar. Það er í rúmlega 2 milljón
mílna fjarlægð frá Satúrnusi, og
„mánuður" þess er 79 dagar. Yzta
tunglið er nefnt Phoebe. Það er
fjarska lítið — líklega minna en
Hyperion — og er svo langt frá