Lesbók Morgunblaðsins - 28.04.1957, Qupperneq 6

242
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
sprengja hafi 20 miljón sinnum
meiri sprengingarmátt en 1 tonn
af TNT sprengiefni? Þetta þýðir
ekki að eyðileggingarmáttur henn-
ar nái til 20 miljón stærra svæðis,
þar verður að miða við kubikrót
af sprengingarkraftinum. Og þá
kemur í ljós að 20 miljón tonna
sprengja hefir 270 sinnum meiri
eyðileggingarmátt en 1 tons
sprengja. Þó nær eyðingarmáttur
hennar til svæðis, sem er 16 km.
í þvermál, eða meira.
Þetta er ekki sagt til að hræða
neinn, heldur til að sýna hverja
þýðingu útreikningar hafa og
hverja þýðingu það hefir að hugsa
stærðfræðilega. Á máli vísinda-
manna er ein miljón 10®, ein biljón
100®, og 10® -f 105 eru 1011 Það er
ósköp einfalt. Á þennan hátt geta
menn fengist við tölur, sem skifta
biljónum og skilið þær.
Öll menning nútímans byggist á
stærðfræði. Það er ekki hægt að
gera götu í borg, grafa fyrir und-
írstöðum eða reisa hús, án þess að
reikningslistin komi til skjalanna.
Ekki er hægt að finna upp neina
vél, smíða neina vél né reisa raf-
orkuver, án þess að gripið sé til
reikningslistarinnar. Til þess að
gera uppdrátt að flugvél eða skipi,
þarf enn flóknari reikningslist, og
hámark reikningslistar kemur fram
í kjarnorkuvísindum og stjömu-
fræði. Með öðrum orðum, enginn
kemst af án reikningslistar, alt frá
búðarþjóninum, sem vegur mönn-
um vörur, að þeim, sem fást við
dýpstu gátur tilverunnar.
FERÐALAG TIL SÓLARINNAR
Vér skulum nú hverfa frá stærð-
fræðinni og snúa oss að ævintýr-
um vísindanna. Og þá ætla eg fyrst
að ferðast með yður til sólarinnar.
Hjá því er það hreinasti bamaleik-
ur að klífa Everest-tind, því að vér
•kulum fara — í huganum — beint
l&a að kjama sólarirmar.
Vér verðum þess fyrst varir að
sólin er heit. Yfirborðshiti hennar
er um 11.000 stig á Fahrenheit,
meiri hiti en nokkurn tíma hefir
þekkst á jörðinni áður en farið var
að sprengja kjarnasprengjur. Það
er langt fram yfir bræðsluhita á
nokkru efni sem vér þekkjum. Þess
vegna er sólin einsog brennandi
gashnöttur.
En yfirborð hennar er kaldast.
Hitinn inni í henni er sennilega um
23.000.000 stig F. og þéttleiki henn-
ar er svo mikill að innsti kjarninn
er 10 sinnum þyngri en blý. Þó
er hann aðeins gastegund — mest-
megnis vetni.
Hvernig stendur á þessum mikla
hita, og hvernig stendur á því að
hann helzt við? Vér vitum að hiti
jarðarinnar hefir verið álíka og nú
um fjórar biljónir ára, eða þar um
bil. Fyrir jafnlöngum tíma hefir
sólin verið álíka heit og hún er
nú. Hvaðan kemur þessi hitaorka?
Ekkert viðunandi svar hafði
fengist við þessari spumingu um
þær mundir er seinni heimsstyrj-
öldin hófst. Nú vitum vér að orku-
gjafi sólarinnar er efnabreyting,
sérstaklega sú, að vetni breytist í
helíum. Sólin er í rauninni sívirk
vetnissprengja. Og hún mundi
springa í smámola einsog hver önn-
ur sprengja, ef aðdráttaraflið væri
ekki syo óskaplegt að það heldur
öllu í skorðum.
Sem betur fer á sólin enn miklar
birgðir af vetni, svo að þær munu
nægja enn um nokkrar biljónir ára.
En að því rekur, að þurð verður á
því. Hvað mun þá verða? Mun sól-
in falla saman og kólna? Nei, hún
fellur saman og hitnar. Aðdráttar-
aflið, sem veldur því að hún dregst
saman, veldur því að hitinn inni í
henni eykst eftir því sem hún
minkar.
Sennilega mun hitinn þá komast
upp í 200.000.000 stig F. og þá skeð-
ur nokkuð nýtt. Helíum það, sem
myndast hefir af umbreyttu vetnf,
fer þá að „brenna". Þrjú helíum-
atóm geta þá runnið saman í eitt
kol-atóm og fjögur Helíum-atóm
geta runnið saman og myndað eitt
súrefnis-atóm.
Við þetta losnar enn orka úr læð-
ingi og myndar hita, svo að innri
hiti sólarinnar mun haldast í
200.000.000 stigum þangað til allt
helíum er horfið. Sólin kýtist þá
enn saman, og við það vex hitinn
enn þangað til að kol-atómin og
súrefnis-atómin fara að renna sam-
an og mynda ný og þyngri atóm,
eitthvað í líkingu við jám. En þá
er innri hiti sólarinnar orðinn
margar biljónir stiga á Fahrenheit.
Og þá er komið að því, að hætta
er á sprengingu. Vér vitum ekki
með vissu hvaða skilyrði þurfa að
vera til þess að sprenging geti orð-
ið, en vér höfum orðið þess varir að
ýmsar sólir hafa sprungið. Þær eru
kallaðar „supernóvur“.
Hér þrýtur þekkingu vora, því
að enn eru atómvísindin á byrj-
unarstigi. En geta má þess, að ný-
lega hefir dr. Fred Hoyle í Cam-
bridge komið fram með kenningu
um þroskaferil sólarinnar, en svo
er þetta flókið mál, að það mun
taka fimm ár, þótt notaðar sé hinar
hraðvirkustu reiknivélar, að reikna
dæmið til fullnustu.
Þetta tel eg eitt af stórkostleg-
ustu viðfangsefnum vísindanna.
Sól vor er aðeins ein af biljónum
sólna í vorri vetrarbraut. En til eru
miljónir jafn stórra vetrarbrauta
úti í geimnum. Þær fjarlægustu,
sem sézt hafa í 200 þml. stjörnu-
sjánni á Palomar, eru í 2 biljóna
ljósára fjarlægð. En vér vitum þó,
að hin sömu frumefni — samskon-
ar atóm og sameindir — eru í þess-
um fjarlægu sólum eins og í vorri
sól. Um þær gilda sömu eðlislög-
mál, og þess vegna hlýtur ljós og
hitaorka þeirra að vera af sama
uppruna.