Lesbók Morgunblaðsins - 31.12.1959, Blaðsíða 2

634
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Úthlutun lóða annaðist landfó-
geti fyrst, og síðan bæarfógeti eftir
að hann kom (1803). Þess gætti
þegar í upphafi, að menn vildu fá
sem stærstar lóðir, úr því að þær
kostuðu ekkert. Mun þess ekki
alltaf hafa verið gætt að menn söls-
uðu ekki meira undir sig en góðu
hófi gegndi. Og síðan reistu menn
hús á lóðum þeim sem þeir höfðu
fengið og var þá ekkert hugsað um
skipulag þegar húsin voru staðsett.
Mundi byggðin eflaust hafa orðið
einn hrærigrautur, ef staðhættir
hefði ekki verið þannig, að beztu
byggingarlóðirnar voru meðfram
sjónum. Þessu fór svo fram um
rúmlega hálfrar aldar skeið.
Árið 1829 varð L. A. Krieger
stiftamtmaður hér. Hann var mjög
nýtur maður, og hann sá fljótt að
byggingarmálum Reykjavíkur var
stefnt í óefni ef svo heldi fram, sem
verið hafði. Hann ritaði því dönsku
stjórninni 1833 og fór fram á það
að hún setti bænum byggingar-
reglugerð. Kvað hann þetta mjög
aðkallandi, því að fram að þessu
hefði hver maður byggt eins og
honum þóknaðist, og sumir hefði
alls ekki fengið leyfi til bygginga.
Færi þessu fram enn um sinn,
mundi kaupstaðurinn verða hreinn
óskapnaður.
Danska stjórnin flýtti sér ekki
að verða við þessum tilmælum, en
Krieger hafði hönd í bagga með
byggingarmálum Reykjavíkur
meðan hans naut við (fram til
1837), og það er honum að þakka
að Austurvöllum er til, því að hann
harðbannaði að byggja þar.
Árið 1839 gaf stjórnin að lokum
út reglugerð um byggingarmálefni
Reykjavíkur. Samkvæmt henni
skyldi vera hér byggingarnefnd,
sem átti að taka ákvörðun um hvar
götur og torg skyldi vera, og mæla
út lóðir undir hús og garða með
samþykki amtsins. Hafði stiftamt-
maður og síðar landshöfðingi
þannig úrskurðarvald í öllum bygg-
ingarmálum. Þetta fyrirkomulag
helzt svo fram til aldamóta.
Verslunarlóðin
Eftir 1880 fer fólki mjög að
fjölga í bænum og vex aðstreymið
árlega. Varð kaupstaðarlóðin þa
allt of þröng og byggðin þandist út
utan við hana, einkum austur á
bóginn. Árið 1892 voru því sam-
þykkt lög um að stækka hana mjög
mikið. Voru þá takmörk hennar
sett um Helgastaðabæ (hjá Vita-
stíg) að Skólavörðunni, þaðan var
svo bein stefna í Skólabæinn (við
Suðurgötu) og þaðan í Litlasel.
Enn stækkaði bærinn og brátt
varð það augljóst að þessi kaup-
staðarlóð væri of þröng. Almenn-
ingur gerði sér oft ekki grein fyrir
því hver munur var á lögsagnar-
umræmi Reykjavíkur og kaupstað-
arlóðinni. En hann var sá, að utan
kaupstaðarlóðarinnar mátti enginn
versla. Einum góðum borgara varð
hált á þessu. Hann hafði átt heima
vestur í bæ, en langaði til að fara
að versla. Þóttu honum skilyrði til
þess langtum betri í Austurbæn-
um, svo að hann útvegaði sér lóð
við Laugaveginn og reisti þar hús.
En þegar hann ætlaði að fara að
versla þar, kom úr kafinu að húsið
stóð rétt fyrir austan mörk versl-
unarlóðarinnar. Fekk hann því
ekki leyfi til að versla þar. Þetta
var laust fyrir aldamótin. Og
þarna stóð húsið árum saman svo,
að ekki mátti versla í því.
Um aldamótin sá bæarstjórn að
nauðsyn var að færa verslunarlóð-
ina enn út. Skipaði hún þá nefnd
til að athuga málið og semja frum-
varp til laga um stækkun verslun-
arlóðarinnar. Nefndin gerði það og
lagði frumvarpið fyrir bæjarstjórn,
en hún samþykkti það og fekk svo
þingmann kjördæmisins, Tryggva
Gunnarsson, til þess að bera frum-
varpið fram á Alþingi. .Samkvæmt
því skyldu austurtakmörk verslun-
arlóðarinnar vera um merkjaskurð
og garð austan við Rauðarármýri
frá sjó upp að Laugavegi, þaðan í
suðurhorn Grænuborgartúns, það-
an sjónhending vestur á mela með
suðurjaðri Sauðagerðistúns vestur
á Kaplaskjólsveg, þaðan bein lína
í enda Framnesvegar við Granda-
bót. Tekið var fram, að merkja-
steinar skyldu reistir á mörkum
verslunarlóðarinnar.
Alþing samþykkti þetta frum-
varp orðalaust 1903.
Ókeypis lóðir úr sögunni
Á Alþingi 1901 voru samþykkt
lög um breytingu á tilskipun 26.
apríl 1872 um bæarstjórn í
Reykjavík og kváðu þau svo á, að
bæarstjórn skyldi framvegis ráða
byggingarmálum kaupstaðarins. —
Með þessum lögum var bæarstjórn
fengin heimild til þess að setja
byggingarsamþykkt fyrir Reykja-
vík, aðeins með því skilyrði, að
landshöfðingi staðfesti þá sam-
þykkt.
Bæarstjórn þótti það stór galli á
lögum þessum, að henni var ekki
heimilað að leggja á bæarmenn þau
gjöld, er óhjákvæmilega hlutu að
leiða af framkvæmd byggingar-
samþykktarinnar. Hún fekk því
Tryggva Gunnarsson til þess að
flytja á Alþingi 1903 stutt en hall-
kvæmt frumvarp, er sló tvær flug-
ur í einu höggi, afnam gamalt ó-
réttlæti, og veitti bænum um leið
tekjustofn.
Frumvarpið var aðeins 2 grein-
ar: 1. gr. Þá er beðið er um út-
mælingu á lóð undir hús í land-
eign bæarins, hvort heldur er á
verslunarlóðinni, eða utan hennar,
getur bæarstjórn heimtað endur-
gjald fyrir lóðina, og skal bæar-
stjórn ákveða verð hverrar lóðar
eftir tillögu bygginganefndar. —
2. gr. Nú kaupir einhver lóð af
bænum undir hús, og skal þá hús