Lesbók Morgunblaðsins - 11.03.1962, Blaðsíða 9

Áður héldu menn, að jörðin vœri að
■■ en nú segja þeir sérfróðu: Hún
kólna og dragast saman
er að hitna og þenjast
út
ER JARÐSKURNIN AÐ
SPRINGA UNDIR ÍSLANDI?
XJpp-
dráttur-
inn sýnir vel
MiS-Atlantshafs
hrygginn og punkt-
arnir merkja gosstöðvar.
MYNDAMÚT H.F.
| ! / g|
MORGUNBLAÐS
\ í HÚSINU
S i 1 1 7- hœS
\ 11/
1 I */
Framleiðq allar
gerðir
<=>
MYNDAMÚTUM
Vönduð vinna
Fljót afgreiðsla
PRENTMYNDAGERDIN
MYNDAMÓT H.F.
MORGUNBLAÐSHÚSINU - SÍMI 17152
KRÍSUVÍK er gamalkunnugt hverasvæði. Þar eru
bæði gamlar og líka nýjar hverastöðvar og þar
hafa orðið miklar gossprengingar sbr. t. d. Grænavatn. —
Jörð er þarna víða sundursoðin og jarðhiti virðist megn
og upprunalegur, á litlu dýpi.
Sveifluhálsinn liggur, eins og helztu eldfjallasprungur hér á
landi, frá suSvestri til norðausturs. Sé farið meðfram hálsinum
austanverðum, má sjá ótal gufuhveri, bæði við rætur hálsins og í
hliðum hans, allt upp
undir efstu brúnir.
TÆKNI OC VISINDI
Einnig má sjá hveri
hinum megin hálsins.
Og um 4 km vestar er
Tröliadyngja, sem er gamalt jarðihita-
svæði. er liggur í framhaldi af Vestur-
hálsi. I sömu stefnu og hálsarnir, en norð
ar og austar, liggja Sauðabrekkugjá og
Fjallgjá og á milli þeirra margar sprung-
ur, allar samhliða.
Skammt sunnan og vestan við Sveiflu-
háls, sem einnig er nefndur Austurháls,
er Engihver og Nýihver, ekki alllangt
frá Grænavatni. Þá er og laug sunnan
við Kleifarvatn. Næsta stórsprunga virð-
ist vera allmiklu austar, þar sem heita
Brennisteinsfjöll. Liggur sú sprunga
einnig samhliða hálsunum og gjánum
sem fyrr voru nefndar.
Ekki verður efast um það, að allt þetta
svæði er í nánum tengslum við heit
jarðlög, og er líklegt að geysimikil
sprunga sé undir þessu svæði og nái inn
úr jarðskorpunni.
JAMKVÆMT þeim hugmyndum, sem
menn hafa síðast gei't sér um eðli jarð-
skorpunnar og fram komu á hinni al-
þjóðlegu jarðeðlisfræðiráðstefnu, sem
fyrr var nefnd, er skurn jarðar lagskipt.
Er yzta lagið aðeins um 5—7 km á þykkt,
þar sem það liggur undir sjávarbotni.
Og er það haldið vera að mestu
T*eir, sem halda
því fram, að
jörðin sé að
þenjast út,
benda m. a. á
þetta náttúru-
fyrirbæri í
Kaliforníu:
Nær þúsund km
löng sprunga,
sem hér er
mynduð úr
mikilli hæö.
úr basalti. En undir meginlöndunum er
lag þetta miklu þykkara, eða líklega um
35—60 km á þykkt, og úr léttu graníti.
Innan við þetta lag tekur við hin svo-
kallaða yzta skurn jarðhjúpsins. Og nær
um 50 km dýpi, undir höfum, en um
100 km dýpi undir meginlöndum. Þar
tekur við innra lag skurnarinnar. En
samtals eru þessi lög um 3000 km á
þykkt. Ofan á jarðlög þau, sem í sjó
liggja, hafa sezt létt lög af botnfalli, en
niður í gegn um þesBi lög ganga þau
berglög, sérstaklega undir fjöllum. sem
virðast fljóta eins og ísjakar í jarðskorp-
unni. Vegna þeirra átaka, sem jarðskurn-
in verður sífellt fyrir, breytir hún iðu-
lega um lögun. Stafa átök bessi að
nokkru leyti frá tunglinu, í formi að-
dráttaraflsins, og frá hitabreytingum,
hitastraumum og misþennslu, innanfrá.
Þá getur mikill Lsþungi þrýst niður jarð-
lögum og jarðlögin á ný flotið upp,
eða lyfzt, þegar ísinn bráðnar. Loks
hlaðast upp heil lönd og fjallgarðar, af
gosefnum innan úr jörðinni. En stund-
um ná þessi efni ekki upp á yfirborðið
og lyfta þá landinu sem ofan á liggur
upp. Á öðrum stöðum myndast holrúm
og landið fellur niður. Fylgja þessu oft
jarðskjálftar.
Það hefur lengi verið skoðun jarð-
fræðinga, að jörðin væri að kólna og við
kólnunina að dragast saman, og að fyrir
bragðið myndj skurnin hafa tilhneingu
til að mynda fellingar, og að bær fell-
ingar væru orsök hinna ýmsu fjallgarða.
En þótt finna megi fjöll, sem virðast
hafa myndazt við fellingar, >á telja
ýmsir nú að síðustu rannsóknir bendi til
þess, að mestu fjallgarðar heimsins hafi
ekki myndazt vegna samdráttar skorp-
unnar. og séu ekki fellingar.
JÖRÐ AÐ ÞENJAST
ÍVÍlKLU fremur mun það nú áíft
manna, að jörðin sé að hitna að innan
og að orsök fjallamyndana séu geysileg-
ar sprungur, sem ná langt inn í skorpu
jarðar. Er álitið að undir meginlöndum
falli þessar sprungur, með 30° halla, allt
niður í 300 km dýpi, en breyti þá um
halla, allt niður í 700 km dýpi.
Undir eyfjöllum mynda sprungurnar
hins vegar 60° halla, allt í 700 km dýpi.
En þegar komið er í þetta dýpi er bergið
orðið mjög holt og fljótandi og þrýst-
ingur á því geysilegur. Sprungur við
eyfjöll eru taldar koma app sjávarmeg-
in fjallsins.
Þriðja tegund sprungna er loks talin
vera undir eldfjölium á Mið-Atlantshafs-
fjallgarðinum, sem ísland liggur á. Eru
þær sprungur, sem næst lóðréttar og
mjög grunnar, e.t.v. aðeins 20—30 km.
Frá sprungum þessum í Mið-Atlantshafs-
fjallgarðinum ganga ótal hliðarsprung-
ur skáhallt upp á við, og vella þar upp
hraun og heit jarðlög.
Á hinu svokallaða jarðeðlisári, sem
ábur var á minnst, komust menn fyrst
að raun um, hve geysilega víðáttumikill
Mið-Atlantshafs-f]allgarðurinn er, því
að hann nær óslitinn, heimskautanna á
milli. Og er frá 500 til 2000 km á breidd.
Framhald á bls. lð.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9