Lesbók Morgunblaðsins - 13.05.1962, Blaðsíða 1

12. tbl. — 13. maí 1962 — 37. árg.
Forn uppruni og kristin
áhrif. Sæmdin
H<
L öfundar fslendingasagnanna,
svo og þeir, sem íóru me'ð munn-
legar sagnir þeirra, voru kristnir að
meira eða minna leyti, ef til vill
aðallega minna. Hér og þar sést
votta fyrir kristnum einkennum. Þá
virðist sem einhver gömul dyggð sé
færð í kristilegan búning. En þetta
er fágætt og áhrifin rista sjaldan
djúpt. Að jafnaði or hér um að
ræða siða- og lífsskoðanir af nor-
rænum uppruna, þár sem flest hið
frumstæða, sem í öndverðu loddi við
þær, flestallar hjátrúarleifar, eru
horfnar, en eftir er eins konar
nægilega. í fyrsta lagi hinar fornu
rætur sagnanna og tilvist heiðinna
hugmynda í siðaskoðun á ritunar-
tíma þeirra — og hér verður að
minnast hinnar þróttmiklu leik-
mannamenningar og andstöðu milii
veraldlegra og kirkjulegra höfðingja
á íslandi á 13. öld. í öðru lagi verð-
ur að gæta að hinu alþekkta fyrir-
brigði, að listaverkið hefur oft sinn
sérstaka hugmyndaheim; sem dæmi
mn það má nefna harmleiki Shaké-
speares eða klassisku harmleikina
frönsku, verk sem upprunnin eru í
alkristnu samfélagi, en áhrif þeirra
eru að nokkru leyti háð hæfileika
áhorfenda að halda í svip hvoru í
sínu lagi, hugarburðarheimi lista-
verksins og hugmyndum kristninn-
ar. —
Undirstaða siðahugmynda sagn-
anna er sæmdarhugsjónin, sem
krefst mikils af mönnum og kemur
þeim oft í miklar raunir, eins og er
í frönsku klassisku harmleikunum.
Hverja stund mega menn vera við
því búnir, að sæmdarhugsjónin
kosti þá lífið. Hún breytir mörgum
deilum, sem sögumar segja frá, sem
annars væru oft villimennskan ein-
ber eða lítilfjörlegar, í mikilsverð
mál. Víða er sæmdartilfinningin
mjög næm, jafnvel harðjaxlar geta
stundum sýnt mikla viðkvæmni,
þegar imi heiðurinn er áð tefla, og
stundum eru þættir í sögum því Ifk-
astir, sem þeir væru dæmasafn
sæmdarinnar, ætlaðir til að lýsa til-
vikum hennar, alveg eins og ridd-
arasögurnar frönsku eru oft eins og
dæmaþættir um tilvik í ástamálum.
Það má sjá í hendi sér, að sæmd-
arhugsjónin, svo ágæt sem hún er í
sjálfu sér, stuðlaði ekki að friði í
þjóðfélaginu. í tengslum við hana
var krafan um blóðhefnd, þar sem
högg fylgir höggi, víg vígi, og slíkt
ætlaði oft engan enda að taka. í
þjóðfélagi, sem ekki hafði neitt ails-
herjar framkvæmdavald, ýtti sæmd-
arhugsjónin undir ofstopamenn, sem
óðu uppi, eða þeir höfðu hana að
yfirvarpi til að þjóna sinni lund.
Hjá Ara fróða kemur fram mikil
þjóðfélagskennd, sama er að segja
um lög þjóðveldistímans. I sögunum
kveður aftur á móti mikið að ein-
staklingshyggj u, og eins og fyrr var
sagt, er einstaklingurinn aðalvið-
fangsefni þeirra. Frægð og afreks-
verk eru þar mikils metin, hreysti
og harðfengi. Er það þá herfrægðin
ein, sem er nokkurs metin í sögun-
um? Hefur höfundunum aldrei kom-
ið til hugar, að „þegar öllu er á
botninn hvolft, kunni að vera til
annars konar frægð“, eins og
Tchengis Khan kemst að orði í sorg-
arleik Voltaires: Peut-étre qu’cn
effet il est une autre gloire! Vissu-
lega kemur þar víða fram skilning-
ur á „annars konar frægð“. Hjá
sumum persónum finnst manni blóð-
hefndin frekar koma af grimmri
skyldu heldur en hefndarþorsta. Og
í mörgum sögum segir frá baráttu
goðviljaðra manna gegn vígaferlum,
viðleitni að varðveita friðinn. Þetta
er meginuppistaðan í Njálu. En sög-
urnar segja líka frá skáldum, hvort
sem þeir voru vígamenn eða ekki.
Og stundum frá ástamáium, og er
skiljanlegt, að þeim fylgdi ekki allt-
af friður, sízt ástamálum skáldanna,
sem oft voru örlyndir, þar sem
annarstaðar.
IV átengd sæmdinni er dreng-
skaparhugsj ónin, norræn, alþýðleg
Frh. á bls. 12.
Eftir próf. Einar Ól. Sveinsson.
f Frakklandi er gefinn út bóka-
flokkurinn „Archives des lettres
moderne", bækur, sem kryfja
ákveðin bókmenntaleg viðfangs-
efni eða birta frumrannsóknir f
bókmenntasögu. Nýlega skrifaði
prófessor Einar Ólafur Sveinsson
eina af bókum þessa bókaflokks,
en hún fjallar um fslendingasög-
urnar og nefnist, á frönsku „Les
sagas islandaises". Hér birtist
þriðji og síðasti kafli bókarinnar:
Inngangsorð
íiESANDI, sem þekkir bók-
menntir annarra þjóða á sama tíma,
t.d. helgisögur og riddarasögur, mun
fljótlega veita athygli mismun
þeirra og íslenzkra sagna, bæði að
si'ðaskoðun og lífsskoðun.
Séð úr fjarska kann mönnum f
fyrstu að sýnast sögurnar hver ann-
arri líkar í þessum efnum. Það er
rétt að því leyti, að þær eru sprottn-
ar upp úr jarðvegi leikmannastéttar,
sem hafði sömu menningu og hugs-
unarhátt, og auðvitað bera þær
merki þess jarðvegs. En annars sýn-
ir gaumgæfilegur lestur mikinn mun
einstakra sagna. Hjá einum höfundi
ber meira á einu sjónarmiði en
öðru.
Nú fylglr það beint af listarreglum
íslendingasagna, að hÖfundarnir
draga nærri þvi aldrel í eigin nafni
ályktun af sögunni. Vandlegur lestur
mun þó oft sýna mikla umhugsun
um efnið. Af meðferð þess má oft
ráða, hvað þeim er helzt á hjarta,
og stundum birtist það líka í orðum
persónanna eða í almannarómi, sem
greint er frá. Og þá ber við, að
meginvandamálið er sett fram í ein-
um orðskvið, eins og þegar ein per-
sóna Grettis sögu segir um hann, að
annað sé gæfa en gjörvileiki. Hitt
er þó miklu oftar, að höfundur sögu
sýnlr mannlífsmynd, sem vekur
spurningu, án þess að svara henni.
Þá er eins og lesandinn standi
frammi fyrir lífinu sjálfu — með
gátum þess og vandamálum, flókn-
um og torveldum.
leikmannaheimspeki, veraldleg, af
fornum rótum, en styðst þó um leið
við beina athugun á lífinu. Það get-
ur virzt undarlegt, að sögumar skuli
ekki bera greinilegri merki áhrifa
kristninnar, en tvennt skýrir það
■Ma*
MMkMMMMkMMMMMll
*

•MMM%