Lesbók Morgunblaðsins - 13.05.1962, Blaðsíða 4

CUNNÞÓRUNN
HALLDÓRSDÓTTIR
GAMLAR LEIKHÚSMINNINGAR
AÁRUNUM eftir 1890 voru
starfandi hér í bæ tveir
leikflokkar. Hafði annar þeirra sýn-
ingar í Breiðfjörðsleikhúsi, Fjala-
kettinum svonefndum, nú Aðal-
stræti 8, en hinn í Góðtemlparahús-
inu. Þessi síðarnefndi leikflokkur
gat þá teflt fram hinni ungu og
mikilhæfu leikkonu Stefaníu Guð-
mundsdóttur, en Kristján Þorgríms-
son og Árni Eiríksson báru uppi
sýningamar í Fjalakettinum. Síðar
bættist í þeirra hóp. ung leikkona,
Gunnþórunn Halldórsdóttir, er vakti
þegar athygli og þótti líkleg til góðs
frama á leiksviðinu.
Gunn'þói’unn kom fyrst fram á leik-
sviði 6. janúar 1895 og lék þá tvö hlut-
verk, Sigríði frá Stuðlabergi í „Syst-
kininum í Frostadal" eftir Indriða Ein-
arsson og Helgu í „Hjá höfninni" eftir
Einar Benediktsson. Með þessum sama
leikflokki lék Gunnþórunn ýmis önnur
hlutverk, svo sem Guðrúnu í Hellis-
mönnum og Donna Lucia í Frænku
Charleys. Gunnþórunn var því orðin
þekkt og vinsæl leikkona hér í bæ þeg-
ar hún gerðist einn af stofnendum Leik-
félags Reykjavíkur.
G unnþórunn Halldórsdóttir var
fædd í Reykjavik 9. janúar 1872, í litlu
húsi við Amtmannsstíginn og á þeim
slóðum átti hún heima allan sinn langa
aldur. Fo::eldrar Gunnþórunnar voru
þau hjónin Halldór Jónatansson söðla-
smiður, Skagfirðingur að ætt, og Helga
Jónsdóttir. ættuð úr Fljótum. Móðir
Cunnþórunnar hafði á hendi matsölu
eftir að eiginmaður hennar lézt. Voru
meðal kostgangara hennar margir skóla
piltar, enda heimili hennar í næsta ná-
grenni við Lærða skólann (nú Mennta-
skólann). Einn þessara skólapilta var
Sigurður Magnússon, lengst af kennd-
ur við Flankastaði, síðar guðfræðingur
og þá um skeið talinn einn af færustu
leikurum bæjarins. Mun Sigurður hafa
átt drjúgan þátt að því að Gunnþór-
unn gekk leiklistinni á hönd. Gunnþór-
unn var dugmikil athafnakona, og því
var það, að þegar hún varð viðskila
við Leikfélag Reykjavíkur árið 1905,
sem síðar rnun vikið að, sneri hún sér
að kaupsýslu ásamt Guðrúnu Jónasson,
síðar bæjarfulltrúa, hinni merkustu
konu. Ráku þær verzlun hér í bænum
til æviloka og voru sambýliskonur alla
tíð. Auk þess ráku þær umfangsmikinn
búskap að Nesjum í Grafningi síðustu
þrjátíu árin. Gunnþórunn var kjörin
heiðursfélagi Leikfélags Reykjavíkur
árið 1938. Hún lézt á heimili sínu 15.
fébrúar 1959. Hvarf með henni af sjón-
arsviðinu síðasti fulltrúi þeirra mætu
manna, sem með stofnun Leikfélags
Reykjavíkur unnu ómetanlegt braut-
ryðjendastarf í þágu íslenzkrar leik-
listar.
IVÍeðal stofnenda Leikfélagsins
voru aðeins þrjár konur, sem tóku
beinan þátt í leikstarfseminni, þær
Stefanía Guðmundsdóttir, Þóra Sigurð-
m
ardóttir, kona Árna Eirlkssonar, og
Gunnþórunn Halldórsdóttir. Þóra var
lengst af heilsutæp, enda naut hennar
skammt við (d. 1904). Mæddi því fyrstu
árin mest á þeim Gunnþórunni og
Stefaníu, en allar voru þær velmetnar
leikkonur. — Á fyrsta leikári Leikfé-
lagsins fór Gunnþórunn með sjö hlut-
verk, en þau voru þessi: Klara í Ferða-
ævintýrinu (Arnesen), Frederikka í
Ævintýri í Rósenborgargarði (Heiberg),
Mad. Olsen í Sagt upp vistinni (C.
Möller), Constance í Aprílsnarrarnir
(Heiberg), Jóhanna í Ævintýri á göngu
för, Donna Lucia í Frænku Charleys
og Emil í Hjartslætti Emils. — Ég hef
getið þess áður í þessum þáttum að
gagnrýnendur blaðanna tóku starfsemi
L. R. í fyrstu allfálega, bæði leik og
leikritavali, enda vérður því eigi neit-
að að flest, ef ekki allt, sem sýnt var
fyrsta árið var mikið léttmeti. Um
þetta segir E. H. (Einar Hjörleifsson?)
í ísafold 1. jan. 1898: „Það er mikill
misskilningur, sem virðist vaka fyrir
leikendum hér, að þessir stuttu leikir
séu sérlega auðveldir viðfangs. Því
minna sem efnið er, því meira er undir
leikendunum komið.“ Eru þessi um-
mæli hins gáfaða og snjalla rithöfund-
ar vitanlega enn í fullu gildi.
unnþörunn varð á þessum árum
oft óþyrmilega fyrir barðinu á leik-
dómendum eins og flestir aðrir leikend-
ur. í einum blaðadómi um leik hennar
í Sagt upp vistinni, er þó gervi henn-
ar hælt og talað um góð tilþrif og
um leik hennar í Aprílsnörrunum seg-
ir: .... og fröken Gunnþórunn hefur
naumast jafnvel leikið áður eins og í
þessum leik.“ Hins vegar segir um
leik hennar í hlutverki Jóhönnu í Æv-
intýri á gönguför (fsaf. 5/4 ’98): „Jó-
hanna varð að skellulegum og óþekki-
legum kvenmanni, allsendis ófyndin
þrátt fyrir öll hnittinyrðin, sem henni
eru lögð í munni." Þá segir í sama
blaði (21/1 ’99) um leik hennar í hlut-
verki mad. Rogers í Esmeralda (W.
Gilette): „Kerling hans (Matt Rogers),
svarrinn (Gþ. H.) er myndarlega leikin
og af mikilli alúð, en betur mundi á
því fara og eðlilegar, að minna bæri
á óhemjuskapnum með köflum, — að
ósköpunum slotaði endrum og sinnum
(hnefastælingum og öðru skapvargs-
látbragði).“ Þess á milli er sagt að
Gunnþórunn leiki „dável“, stundum
„fyrirtaksvel." En einna harðastan dóm
fær hún í blaðinu „Reykjavík" (14/1
’04) fyrir leik sinn í hlutverki Valborg-
ar í Gjaldþrotinu eftir Björnson. Þar
segir: „Ungfrú G. Halld. leikur Val-
borgu og virðist hafa misskilið aðals-
eigindi hennar.... hún finnur.... ekk-
ert annað í Valborgu, en geðvonzk-
una, og heldur hér, eins og í öllu, sem
hún leikur, þeim óþolandi kæk að
„höggva máfinn“ eins og norn við hvert
orð, sem hún segir. Þetta má hún ó-
mögulega gera, þegar hún leikur unga
og vel upp alda hefðarmey, þótt það
fari henni vel og eðlilega, þegar það á
við (í gömlum geðvörgum).“ Af þessu
má ráða að Gunnþórunn hafi verið ær-
ið skapmikil leikkona og því látið vel
að leika kvenskörunga. Kemur það og
fram í dómi Fjallkonunnar um Jeppa
á Fjalli (27/3 1907): „Kerlingu hans,
skapvarginn Nillu leikur Þóra Guð-
johnsen, líka óaðfinnanlega. Líklega
hefði jungfrú Gunnþórunn Halldórs-
dóttir leikið hér betur. Hún reyndist
svo vel fallin til þess konar hlutverka.“
— Enda þótt Gunnþórunn fengi á þess-
um árurn allmikið að kenna á leik-
dómendum, þá naut hún almennings-
hylli sem leikkona og margir ágætir
menn, sem séð höfðu góða leiklist er-
iendis, voru gagnrýnendum mjög ósam-
mála urn list hennar. Meðal málsvara
hennar var t.d. Þorsteinn skáld Erlings-
son, sem svarar einum leikdómnum
flíklega þeim, sem birtist í „Reykja-
vík“ og að framan getur), á þessa leið:
„Ég hef séð margar konur, sem mér
þótti fara prýðilega á leiksviði, en ég
er ekki alveg viss um, að ég hafi séð
nokkra, sem stendur þar og gengur
betur en Gunnþórur.n Halldórsdóttir,
hún á það eitthvað í sjálfri sér, sem
hefur nóg afl til að horfa framan í allt
og alla, og /æri ég leikstjóri, fengi ég
hané. undir eins á mitt leiksvæði, ef
þess væri kostur, — Ég vil ekki að
dómur neins manns beygi stúlkuna, því
hana á ekki að beygia". — Og frú
Eufemia Waage, sem hafði öll skilyrði
til að geta metið góða leiklist, segir
svo um Gr nnþórunni í minningabók
sinni „Lifað og leikið: „Þegar Gunn-
þórunn var yngri, fannst mér hún vera
mjög skemmtileg leikkona. Húa gat
tekitf á sig mörg gerfi, og maður gat
oft búizt við að sjá ýmislegt nýtt hjá
henni“. Sannleikurinn er sá, að Gunn-
þórunn var mjög hugkvæm leikkona og
kom það hvað bezt í ljós síðar á leik-
ferli hennar.
A.rið 1905 er Gunnþórunn Hall-
dórsdóttir stödd í Kaupmannahöfn, í
þeim tilgangi að kynna sér danska leik-
list. Birtist þá viðtal við hana í einu
Kaupmannahafnarblaðanna. Þar eð
samtal þetta hefur ýmsan gamlan fróð-
ieik að geyma þykir mér ekki úr vegi
að taka hér upp nokkrar glefsur úr
því. Blaðamaðurinn furðar sig á því að
hér skuli vera til leikhús, en Gunnþór-
unn segir honum að það hafi starfað í
sjö ár, frá október og fram í apríl ár
hvert og hafi 1—2 sýningar á viku,
jafnvel 3—4 þegar um vinsæl leikrit sé
að ræða. Félagið fái 500 kr. á ári I
styrk frá Reykjavíkurbæ og 500 kr. frá
Alþingi Og hver eru laun leikendanna?
spyr blaðamaðurinn. Þeir hæstlaunuðu
fá 10 kr. á kvöldi. En leiklistin er
stunduð 1 hjáverkum. Jens Waage er
bankastarfsmaður, Friðfinnur Guðjóns-
son prentari, Ámi Eiríksson og Helgi
Helgason verzlunarmenn. Kristján Þor-
grímsson er svo vel stæður að hann.
þarf ekki að vinna neitt nema að leik-
listinni. Hann á reyndar bráðum 25
ára leikafmæli, bætir Gunnþórunn við.
Aðstæður til leikstarfseminnar eru
mjög slæmar, húsakostur þröngur og
án þæginda. Leiktjöldin gamalt dót frá
Bagmarleikhúsinu í Kaupmannahöfn.
Áhorfendasalurinn rúmar um 400
manns og er alltof lítill því að íbúar
Reykjavikur eru um 10 þúsund. Olíu-
lampar, en brátt von á rafmagnisstöð !
Reykjavík (varð reyndar gasstöð. S.
Gr.) Og aðgangseyririnn? spyr blaða-
maðurinn. Ein króna hvar 1 salnum
sem er! Að lokum spyr blaðamaðurinn
Gunnþói-unni hvort hún hafi fengið
styrk til ferðarinnar. Nei, því miður,
svarar hún. Eruð þér við leiklistarnám
hér. Nei, ekki ennþá. En prófessor
Pouisen (Emil Poulsen, faðir Adams og
Jóhannesar Poulsens. S. Gr.) hefur lof-
að að fara yfir nokkur hlutverk með
Framhald á bls. 13
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS