Lesbók Morgunblaðsins - 20.05.1962, Blaðsíða 6

Upphaflega gátu menn fengið
byggingarlóðir ókeypis í Reykja-
vík. Hornlóðin við Lækjargötu og
Austurstræti er því sögufræg að
því leyti. að það er fyrsta lóðin,
sem seld var í Reykjavík. Knudt-
zon stórkaupmaður fékk hana fyr-
ir 110 árum og samkvæmt fyrstu
útmælingu var hún 20x20 álnir og
kostaði 60 ríkisdali, en það sam-
svarar því að hver feralin hafi
kostað 50 aura, miðað við uppruna-
legt gildi krónunnar. Þarna lét
Knudtzon svo reisa einlyft íbúðar-
hús 1852. Það var mjög svipað öðr-
um húsum í bænum um þær mund-
ir. Það sneri gafli að Austurstræti
en framhlið að læknum. Voru dyr
á miðri framhlið og þrír gluggar
hvorum megin við þær. Húsið var
lágreist, ekki nema 3% al. undir
loft.
M eð götuskipaninni, sem gerð
var 1848, var svo ákveðið að gata
slcyldi koma suður með laeknum og
heita Laekjargata. Næstu tvö árin var
svo unnið að því í skylduvinnu að
þrengja lækinn suður frá Bakara-
brúnni, hlaða vesturbakkann úr grjóti
og hækka hann talsvert, til þess að
síður væri hætta á að lækurinn flæddi
þar yfir og inn á Austurvöll.
Um þessar mundir bjó Martin Smith
'konsúll í gömlu Biskupsstofunni (Aðal-
stræti 10), en varð nú að flýja þaðan
vegna þess hve húsakynnin voru léleg;
hafði húsinu ekki vcrið haldið við
síðan Geir biskup Vídalín andaðist
1823, og var það að grotna niður að
allra dómi. Samt stendur það hús enn
og dugir vel. Smith fékk nú inni !
hinu nýja húsi Knudtzons austur vl$
læk og bjó þar fram til 1856, en þá
keypti hann hús Stefáns Gunnlaugs-
sonar landfógeta í IngólfsbreKKu og
bjó þar síðan.
Arið 1854 varð Ólafur Pálsson,
dómkirkjuprestur í Reykjavík, og kom
hingað frá Stafholti. Hann settist fyrst
að í Landakoti og bjó þar um tveggja
ára skeið. Þá keypti hann hús Knudt-
zons hjá læknum, og fékk það þá nafn-
ið Prófastshúsið, því að Ólafur var
prófastur í Kjalarnesþingum.
Séra Ólafur var sonur Páls prests
Ólafssonar, sem drukknaði í Kötlu-
hlaupinu 1823, ásamt Þórarni Öfjord
sýslumanni og Benedikt Þórðarsyni
skáldi.
0 lafur prófastur var merkilegur
maður um margt. Er þá fyrst að telja,
að þá er hann útskriíaðist úr Bessa-
staðaskóla 1834, féklc hann ágætis-
einkunn í 10 námsgreinum, 1. einkunn
í tveim greinum og 2. einkunn aðeins
í einni grein. Meðan hann var við há-
skólanám ytra, var hann eitt sumar í
Svíþjóð með Jóni Sigurðssyni við upp-
skriftir á gömlum, íslenzkum haridrit-
um og mun þá hafa fengið áhuga á
fornum fræðum. Symington, sem ferð-
aðist hér um land 1859, segir að hann
sé hálærður maður, gáfaður, reifur og
kurteis svo sem bezt megi verða. Ól-
afur prófastur var málamaður mikill
og hafði svo gott vald á ensku, að
hann þýddi allmargar íslenzkar þjóð-
sögur á þá tungu, og eru sumar þeirra
prentaðar aftan við ferðasögu Syming-
tons. Ólafur var og skáldmæltur og
Frh. á bls. 11.
r
amli íslenzki tréskurð-
urinn vekur ávallt athygli og
oft aðdáun gesta í Árbæjar-
safni eins og öðrum söfnum þar
sem slíkir munir eru almenningi
til sýnis. Oft eru þá bornar upp
spurningar, sem erfitt er að
svara, einkum vegna þess, að
ekkert heildaryfirlit er til um
þessa listgrein, ókunnugt um
allan þorrann af þeim meistur-
um til hnífs og handar, sem
prýddu algengustu hversdags-
hluti eins og rúmfjalir, asklok
og kistla margslungnu mynstri
og vafningum að ógleymdum
höfðaleturs-áletrunum, sem var
sérgrein þeirra og um leið per-
sónulegasta tjáningarform, eins-
konar rithönd meistarans.
I Árbók hins íslenzka forn-
leifafélags hefur mag. Ellen Marie
Mageröy birt ýtarlega greinargerð
um íslenzkan tréskurð í erlendum
söfnum. Ritgerðin er myndprýdd og
ein hin ágætasta og þarfasta á þessu
sviði. Henni er ekki að fullu lokið
í Árbókinni fyrir 1961, en þegar hún
er öll, er fengið traust heimildarrit
svo langt sem hún nær, það er, um
þá muni, sem fargað hefur verið úr
landi. Með samanburði og mynda-
tökum af safnmunum hérlendis má
halda þessu verki áfram og enda
sjálfsagt þó ekki væri til annars en
að bæta fyrir skilnings- og skeyt
ingarleysi um gamla tréskurðinn,
eins og glögglega má lesa milli lána
í ritgerðinni. Það virðist að gang-
verð á góðmunum hafi verið tvær
krónur á öldinni sem leið og ljós-
lega má sjá, að nokkrir góðir grip-
ir, sem sendir voru á „Atlantshafs-
eyja“-sýninguna dönsku urðu eftir
í reiðileysi.
S vo að vikið sé að tréskurði
í Árbæjarsafni, þá er hann ekki mik-
ill að vöxtum, önnur byggðarsöfn
eru sjálfsagt fremri á því sviði og
vitaskuld eru langtum flestir og
beztir munir í Þjóðminjasafninu.
Útskornar rúmfjalir sáfnsins eru
fjórtán talsins, svo eitthvað sé nefnt.
Greinileg tengsl eru milli tveggja
þeirra, og má það merkilegt heita
í svo litlu safni. Þær komu sín úr
hvorri átt og enga vitneskju um
þær að hafa aðra en þá, sem þær
bera með sér í skurði og áletrun.
Önnur fjölin hefur ártalið 1860 og
fangamörkin G.G.S. og G.I.D., hin
ártalið 1865 og fyrra fangamark
eins: G.G.S., en nú með síðara fanga-
marki: S.S.D. Vafalaust eru fjalirn-
ar frá hjónarúini, og leyfist manni
að geta í eyðurnar, hefur G.G-son
verið tvikvæntur, með fimm ára
millibili, fyrri kona G. J-dóttir, hin
síðari S.S-dóttir. Það sem styður
þetta er, að sami maður hefur skor-
ið báðar fjalirnar, sem hann merkir
með Á.E. á bakhlið annarrar en eyk-
ur í höfðaleturslinu á hinni stöfun-
um Á.E.S. í þessu tilfelli lætur út-
skurðarmeistarinn sín getið, bó að
það gefi litla stoð, meðan ekki er
ráðið fram úr skammstöfuninni eða
fleiri verk hans þekkt.
Annað dæmi mætti nefna, þar
sem gaman væri að vita eitthvað
um skurðhagan smið. í safninu er
ullarlár, einn af fjórum, ársettur á
loki 1817 og með upphafsstöfum
fyrsta eiganda: H.E.—D.A., sem lesa
verður H.E.-datter. Frú Guðríður
Guðmundsdóttir • átti þennan fallega
lár síðast, en dætur hennar Elín og
Jakobína Jósefsdætur færðu hann
safninu að gjöf. Hann er talinn upp-
runninn einhvers staðar á Suður-
nesjum, ef til vill í Selvogi eða
Grindavík, en um þær slóðir freist-
aði rekaviður margra að bera kuta
að flís.
Tréskurðurinn gamli var heimila-
prýði langar aldir og átti sinn þátt
í að halda við fegurðarskynjan og
listasmekk þjóðarinnar, þegar harla
lítið var um annað augnayndi. Nú-
tíminn stendur í mikilli þakkarskuld
við allan þann fjölda alþýðumanna,
sem kunnu tökin eftir vísunni:
Sá var galdur allur á,
andinn vandi hlutinn,
fái vald og einurð á,
auga, hönd og kutinn.
L. S.
Ullarlár
13. tölublað 1962
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS