Lesbók Morgunblaðsins - 05.05.1963, Blaðsíða 2

V
t andamá'l hins óhlutdræga og til-
íinninganæma rit’höfundar, sem lendir
í iðuköstum mikilla pólitískra átaka, er
tiitölulega aJgenigt um allan heim, ekki
sízit á síðustu áratuguim. En það er sér-
lega viðkivæmt og illt viðureignar í
Suður-Afríku, því þar hafa þeir rithöf-
undar, sem skrifa á ensku (margir
þeirra með snilldarlegum hætti), tekið
eindregna afstöðu gegn einhverjum
grimmilegustu stjórnarvöldum sem
nú eru ofan moldar.
Viðbrögð þessara rithöfunda hafa ver-
ið ólÆk, þó þau hafi leitt til svipaðrar
niðurstöðu. Alan Paton hefur tekið
beina pólitíska afstöðu, bæði með at-
höfnum sínum og bókum. Dan Jacob-
son, Laurens van der Post og Doris
Xessing hafa flutzt til Lundúna og gera
innrásir sínar í Afríku þaðan. Aðrir
hafa verið um kyrrt í Afríku og helgað.
krafta sína ádeiluskrifum. En Nadine
Gordimer, sem enn á heima í Jóhann-
esborg og skrifar af næmri skynjun og
sérstakri nærfærni, er á margan hártt
athyglisverðasti ritihöfundur Suður-
Afríku. Hún hefur í verkum sinum skap-
að sér sjálfstæðan einkaheim, sem smám
saman hefur víkkað og opnazit fyrir
ihinu geigvænlega kyniþáttavandamáli.
c
t-/ íðasta skáldsaga hennar, „Occasion
for Loving“, sem kom út í lok febrúar,
er fyrst og fremst saga um ástina og
mátt ástarinnar, og hún fjallar að mjög
óverulegu leyti um aparthcid eða Jó-
hannesborg. En viðhorf þeirra fjögurra
hvítu manna, sem mest koma við sögu,
breytast og skýrast við tilkomu afrísks
tónskálds sem á ástarævintýri með einni
hvitu konunni. Þetta ævintýri varpar
nýju Ijósi á allt samband og ástir um-
ræddra persóna.
Skáldsagan hefur ekki djarfan pólitislk
an boðskap, eins og t.d. „The Blood
Knot“, leikrit um tvo bræður eftir Athol
Fugard sem nú er sýnt í Lundúnum.
Sagan fjallar framar öllu um einkalíf
nokkurra einstaklinga og aðeins óbeint
um stjórnmál. En það eru einmitt rætur
sögunnar í hversdagsleikanum og heimil-
islífinu, sem gera hana miklu senni-
legri og áhrifameiri í lýsingu sinni á
Suður-Afríku en margar af þeim bókum
sem haifa beinan pólitískan boðskap.
Nadine Gordimer er mjög einbeibt-
ur og áhtígasamur rithöfundur. Útlit
hennar, málfar og augnaráð búa yfir
sama fínleika og innri styrik eins og
stáll hennar. Hún er smávaxin og snotur
kona, 39 ára gömul, mjög kvenleg, og
látbragð hennar allt gefur réttilega til
kynna, að hún hafi mikla sjálfstjórn.
Ævi hennar í Jóhannesborg hefur ein-
kennzt af ytri ró og sjálfsaga. Hún býr
í einkennilegu, fremur kuldalegu húsi
í snyrtilegiri útborg ásamt manni sinum,
Beinhold Cassirer, sem er áhugalítill
kaupsýslumaður.
Heimili þeirra ber vitni rósemd og
reglusemi eins og flest heimili hvítra
inanna í Suður-Afriku. Brosandi þjónar
eru á þönum fram og aftur, garðslang-
an gusar vatni yfir blómin og grasið,
þrjú börn koma heim úr skólanum, frá
gramimófóninum heyrist hæg kammex-
tónlist. Um helgar fer fjölskyldan út í
náttúruna og nýtur hins frjálsa lifs.
Flesta morgna lokar Nadine Gordimer
sig inni í lítilli skrifstofu á heimilinu
og skrifar £rá klukkan tíu til klukkan
tvö. En hin augljósa og eðlilega ró, sem
hvilir yfir heimilinu, er villandi og fel-
ur flókinn persónuleik húsmóðurinnar.
N
J-' adine Gordimer er fædd og upp-
alin í einhverju ömurlegasta umihverfi
sem hugsazt getur, hinum hrottalega
og peningagíruga guLlgrafarabæ Springs,
tæpa 50 kilómetra frá Jóhannesborg.
Faðir hennar var Gyðingur og flótta-
maður frá Lítháen, rak gimsteinaverzl-
un í Spuings, og Nadine ólst upp á frið-
sælu, áhyggjulausu heimili, umkringd
virðulegum hópi námuverkfræðinga.
Hana langaði alltaf til að skrifa og
æfði sig á að semja skólastílana fyrir
eldri systur sína. Hún las feiknin öll
og reyndi að skrifa smásögur. En for-
eldrar hennar og vinir höfðu lítinn á-
huga á þessari iðju hennar. Hún var
orðin 22 ára gömul og farin að stunda
háskólanám í Jóhanmesborg, þegar hún
fór fyrst að kynnast og umgangast fólk
sem hafði áhuga og vit á bókmenntum.
E kki leið á löngu þar til hún koom
inn í miklu stærri heim. Bandaríska
tímaritið New Yorker keypti eina af smá-
sögum hennar og hefur haldið tryggð
við hana síðan. Eftir nokkrar fleiri smá
sögur og misheppnað hjónaband samdi
hún fyrstu skáldsögu sína, „The Lying
Days“ — mjög góða en dálítið klúðurs-
lega bók um fyrstu kynni ungrar stúlku
af ástinni og veruleikanum. Hún fékk
strax mjög góða dóma, bæði í Bretlandi
og Ameríku.
Hún gifti sig aftur, fór að ferðast,
naut farsæls fjölskyldulífs og hélt áfram
að skrifa. Evrópa og Ameríka tóku að
laumast inn í smásögur hennar, en það
var jafnan Afríka — ilmur, himinn,
æsing og eymd Afriku — sem var þunga
miðjan í beztu verkum hennar.
Smátt og smátt fór stíll hennar og
efnisval að breytast. Fyrstu sögum henn
ar var oft jafnað til verka Katherine
Mansfields: þær voru efnislitlar, fin-
legar, fjölluðu oft uim blæhrigði skyndi-
legrar hugljómunar; þær báru vitni
næmleik sem sumum fannst töfrandi,
en öðrum óþolandi. En Nadine Gordim-
er hefur aldrei kært sig um saman-
burðinn við Katherine Mansfield eða
þá kenningu, að hún væri gædd sér-
stökuim „kvenlegum næmleik", og í
seinni bókum sinum hefux hún þokazt
með vaxandi öryggi til æ karlmann-
legri og dramatískari stíls og stærri við-
fangsefna.
S ömuleiðis hefur kynþáttavanda-
málið smám saman fengið meira rúm
í bókum hannar. í fyrstu komu Afríku-
mennirnir aðeins fram sem þjónar —
eins og þeir gera á nálega öllum heimil-
um hvitra manna í Suður-Afríku. Ýms-
ir afrískir rithöfundar gagnrýndu hana
fyrir að gera blökkumennina í sögum
sínum alltof líka pappírsbrúðuim, þó
sannleikurinn væri sá, að með þessu
móti var hún að gefa trúverðuga og
sanna mynd af þeim heimi sam hún
skrifaði um.
í seinni sögum hennar — frá 1954
og áfram — urðu blökkumennirnir æ
fyrirferðarmeiri, og þeir birtast í fullri
stærð í skáldsögunni „A World of
Strangers", sem nýlega hefur verið kvik-
mynduð. Þessi saga fjallar um ungan
Breta sem kernur til Jóhannesborgar
og lifir jöfnum höndum í virðulegum
heimi hvítra mainna og listamannaver-
öld blökkumanna. Héir reynir höfund-
urinn að ná valdi á tali og hugsunum
blökkuimanna, ekki aðeins í samskipt-
um þeirra við hvíta menn, heldur líka
þegar þeir eru út af fyrir sig — og
ex það ákaflega torvelt verkefni.
Stundum bera samtölin og persönurn-
ar kannski of mikinn keim af setu-
stofunni, en í þessari sögu og ýmsum
fleiri hefur Nadine Gordimer skrifað
um blökkumenn með þeim hætti, að
þeir verða ekki aðeins tákn eða róman-
tísk hugarfóstur, heldur flóknir einstakl-
ingar. Að þessu leyti er hún sérstæð
meðal hvítra rithöfunda.
J afnfram’t hefur Nadine Gordimer
víkkað sjóndeildarhring sinn í einka-
ISfinu. Hún er enn sem fyrr dul kona
og vaindlát; hún á lítinn, gaumgæfilega
vaUnn vinahóp, og eru ýmsir skrýtn-
ir fuglar í þeiim hópi, fólk sem hún
(kynntist á yngri árum. Viðborf henn-
ar til stjórnmála hafa ekki mótazt af
kenningum eða fræðikerfum, heldur af
reynslu hennar sjálfrar og vina henn-
ar. Hún skrifaði grein um blökkumanna-
höfðingjann Lutuli og kynntist bonum
þannig allnáið, sem leiddi til þess að
hún fékk aukinn áhuga á afrískum
stjórnmálum. f sambandi við harmleik-
inn í Sharpville var einn af nánustu
vinum hennar fangelsaður, og þá sá
hún hörmu.nga-r lögregluríkisins. í nýju
og slkærara Ijiósi. Nú á hún marga
afríska vini, bæði í Lundúnum og Jó-
hannesborg, þeirra á meðal nokkra unga
rithöfunda. Og hún sér kvöl fósturjarð-
éirinnar að nokkru leyti með þeirra aug-
um.
síðustu þremuir árum hefur hún
smátt og smátt flækzt æ meir í stjórn-
miálaþvargið heima fyrir, milli ferða-
laga til Evrópu og Ameríku. Vasaút-
gáfan af „A World of Strangers" var
bönnuð til að koma í veg fyrir að
blökkumenn læsu hana. Sennilegt er
að síðasta skáldsaga hennar verði líka
bönnuð. Hún hefur gert nokkrar snarp-
ar atlögur upp á s'ðkastið — ráðizt á
tvíræðar skoðanir Harry Oppenheimers
í „The Times“, skilað útvarpsleyfi sínu
í miótmælaskyni við hlutdrægar útvarps-
sendingar, haldið harðorða mótmæla-
ræðu í Lundúnum í fyrra, þegar hún
tók á móti W. H. Smith- verðlaununum
sem námu 1000 sterlingspundum.
En hún er sáróánægð með framlag
sitt eins og margir aðrir í sömu aðstöðu.
„Ég er ópólitísk í aðstæðum þar sem
merrn verða að vera pólitískir til að
kioma einhverju til leiðar. Allt sem
ég get boðið upp á er hæfileiki minn
til að skrifa“. Síðasta skáldsaga henn-
ar fjallar að nokkru leyti um þennan
vanda. „Meginstef hennar er, að frjáls-
lynd viðhorf séu orðin merkingarlaus.
Við verðum að horfast í augu við það,
að við getum ekki lifað mannsæmandi
líifi í rotnu þjóðfélagi“, segir Nadine
Gordimer.
E ftir því sem 'hinn litli hópur frjáls-
lyndra menntamanna í Jóhannesbor.g
skreppur saman, reynist henni og
manni hennar æ erfiðara að Mfa í
þessu rotna þjóðfélagi. Bæði hafa þau
sterka löngun til að setjast að í Evrópu,
ekki sizt eiginmaðurinn, sem forðum
Framhald á bls. 12
Utgefandi: H.f. ArvaJcur, KeyKJavIK.
Framkv.stj.: Slgfús Jónsson.
Ritstjórar: Slgurður Bjamason frá Viaur.
Matthlas Johannessen.
Eyjólfur Konráð Jónsson.
Auglýsingar: Arni Garðar Krlstinsson.
Ritstjórn: Aðalstræti 6. Simi 22480.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
16. tölublað 1963