Lesbók Morgunblaðsins - 05.05.1963, Blaðsíða 12

SVIPMYND
Framhald af bls. 2.
flúði Þýzkaland nazismans og sér nú
sömu sögu gerast í Suður-Afríku. En
Nadine Gordimer virðist hafa hug á
að fylgjast enn um sinn með þróun
imáia og ná fastari tökum á þeim, áður
en hún kveður og fyllir flokk hinna
angistarfullu útlaga frá Suður-Afríku.
Því henni er eins farið og öllum
rithöfundum frá Afríku, hún finnur
glöggt hvar raetur verka hennar liggja.
Það er kannski erfitt fyrir Evrópumenn
að skiija, hve sterk ítök Suður-Afríka
með öllum sínum hörmungum og leið-
indum á í íbúum sínum, bæði svörtum
og hvítum. En þegar rithöfundur á í
hlut, verða þau ennþá miklu sterkari,
og viðskilnaðurinn hlýtur að leiða af
sér hræðilegt rótleysi.
7905
þar til aiit hvarf. Bátur þessi hlýtur að
hafa orðið fyrir áfalli fram af Hólatá
og misst þar allan farangur, því úr
honum hlýtur að hafa verið sá fullur lag
arkútur, er Bolvíkingar fundu um nótt-
ina, rekinn, á sandinn norðanvert við
Ósinn.
hrim S Bölungarvík. Daginn þar S eftir
fórum við svo heim á göngu, en sóttum
loks bátinn okkar tveim dögum seinna.
V. B. Valðimarsson
frá Hnífsdal.
E,
Framhald af bls. 8
strax upp yfir ,,treggjaldann" í vörinni.
Þó tókst að lokum að ná bátnum upp
þannig, að auka við spilstrenginn með
festinni á bátnum og einhverju enn til
viðbótar. En þá var að byrja aðfall er
við lentum.
Þarna hafði þá viðlegu einn bátur
og var formaður Benedikt Vagn Sveins-
son, þá búsettur á ísafirði (Benedikt fórst
með skipi sínu frá Ósvör í marzmánuði
þennan sama vetur, ásamt hásetum sín-
um). Benedikt var heldur óblíður í
fyrstu við komu okkar þarna. Sagðist
ekki skilja í mönnum að lenda ekki
heldur í betri veiðistöðvum en í þessum
bölvuðum hundsrassi, eins og hann orð-
aði það og hvergi hægt að troða bát upp
svo að hann ekki væri í bráðri hættu í
vondum veðrum. Þetta þótti nú hörð
kenning þá, en seinna komst ég nú samt
á líka skoðun hvað uppsátri þarna við
kom.
Við vorum alllengi að koma bátnum
alla leið undan sjó (og þó aldrei alveg
undan sjó, því sjórinn dró undan bátn-
um um nóttina, setti hann á hliðina
og braut hann, en lítið þó). Syrti nú
enn meira að með aðfallinu, enda var
nú byrjað að dimma. Nú voru þeir báð-
ir komnir þarna að Ósvör, Magnús Egg-
ertsson og Halldór Jónsson, og farnir að
seila fiskinn út úr bátunum, Halldór nær
landi, en Magnús lítið eitt norðanvert
við hann, eða beint fram af ósnum.
Tekur nú Halldór brimlendinguna
upp í Ósvör og verður þá tvennt í senn:
Þegar hann er kominn á þriðju báru,
heyrast allt í einu óp eða hljóð, sem
komu frá mönnum í bát sem í þessu
skauzt utan úr sortanum, örskammt
norðanvert við Halldór. Þar sem hann
var að berast upp að lendingunni. Sem
örskot barst bátur þessi í vestur fram
hjá Ósvör í stefnu á Ósinn, snerist þar
í hring og hvarf í brimið og sortann,
því þá rak að lokum á blindöskuhríð
og fárviðri. Ég heyrði aldrei dregið í
efa, að þetta hefði verið bátur Ásgeirs
bónda Einarssonar á Hvítanesi, sem
þama fórst við Ósinn, en hann var ein-
mitt um það leyti að koma úr kaup
staðarferð frá ísafirði ásamt vinnu-
manni sínum, Guðmundi, og Teiti gest-
gjafa Jónssyni frá ísafirði, sem sagt var
að hefði veifað þeim við Hæstakaupstað
arsjóinn, er þeir voru að leggja frá
landi, til að fá, og fengið, far með þeim
áleiðis til Bolungarvíkur. Þegar bátur
þessi skauzt fram hjá Ósvör, voru aðeins
í honum tveir menn og ekkert annað,
enginn farangur, árar engar. Mennirnir
reru sér bakföllum, sinn á hvorri þóftu.
I
i g átti oft tal um þetta seinna við
vin minn, Halldór frá Naustum. Hann
sagðist heldur ekkert hafa séð nema
mennina tvo í bátnum, er hann skauzt
fram hjá honum, og var það álit hans,
að bátnum mundi hafa hvolft fram af
Hólunum og síðan hvolfzt upp aftur, en
mennirnir tveir, sem við sáum í honum,
hefðu aldrei orðið viðskila við bátinn
fyrr en yfir lauk um hann og þá við
Ósinn.
Ég skildi þar við Halldór frá Naustum,
er hann var að taka brimlendinguna upp
í Ósvör. En allt í einu rétt áður en bát-
urinn kenndi grunns, festist band það
í bátnum er þeir voru að láta renna út og
tengt var frammi við seilamar. Tók þetta
að mestu alla ferð af bátnum í bili, en
úr greiddist fljótlega, svo allt fór vel
að lokum. Þá var skollin á mikil hríð
eins og ég sagði áður, en aldrei sást til
Magnúsar Eggertssonar lifandi eftir
þetta. Bátinn rak upp tóman og mann-
lausan, utanvert við Ósinn, um kvöld-
ið, litlu seinna en að ofan getur, og sagði
Halldór Jónsson, að það hefði hann
síðast séð til Magnúsar, að þeir voru
búnir að seila allmikið úr skut og þrír
menn komnir fram í barka og byrjaðir
að seila út þar, er hann (Halldór) fór í
land og var það álit hans, að þá litlu
seinna mundi brimskafl hafa fært bát
þeirra í kaf. Og var það álit margra að
Halldór mundi fara nærri um þetta.
Mr riðji báturinn, 9em fórst á Bol-
ungarvík þennan dag eða kvöld, var
vélbátur frá ísafirði, og með honum sem
háseti Bjarni Kristjánsson, gamall skip-
stjóri óg hafnsögumaður á ísafirði, en
ættaður frá Önundarfirði.
Bolvíkingar kváðust hafa heyrt vél-
arskelli í bát um kvöldið, og mun það að
líkindum hafa verið í þessum bát sem
þeir hafa heyrt, því vélarbátar voru
þá fáir á Vestfjörðum, en urðu fleiri
litlu seinna. Vél og brot úr þessum bát
fannst þá um helgina næstu fram í fjör-
unni við Sandinn, fyrir norðan Ósinn,
eins og bátur Magnúsar. En ég heyrði
aldrei talað um að neitt hefði rekið af
bát Ásgeirs frá Hvítanesi, og hlýtur hann
því að hafa brotnað í spón. Einhver
sagði mér þá, að þarna væri sumsstaðar
stórir steinar í botninum, rétt fyrir fram-
an lándið og mætti þá vera að þar væri
að leita ráðningar á þeirri gátu.
1
FERSKVATNSDÝR
Framhald af bls. 8
vm, en þó þola þau ekki að allir sellu-
vökvar þeirra komist í fasta mynd. Hjá
sumum tegundum getur það hindrað
ísmyndun, að líkamsvessar þeirra séu
hlaupkenndir. Smáir xskristallar, sem
myndast í sterkri og mjög samsettri,
hlaupkenndri upplausn geta fengið á
sig húð af vatnslausu hlaupi og þannig
hindrazt í að valda ísmyndun í allri upp
lausninni.
En svo eiga þau dýr undankomuleið
undan frystingu, sem eiga heima í svo
djúpu vatni, að hægt sé að kafa niður
fyrir alla ísmyndun. Lög af ísi og snjó,
sem hvortveggja eru slæmir hitaleið-
arar gefa vernd gegn snöggri kælingu,
svo að djúpt vatn botnfrýs ekki. Jafn-
vel á Spitzbergen botnfrjósa ekki vötn,
sem eru meira en tveir metrar á dýpt.
En eitt af einkennum freðmýranna í
himsskautslöndunum er fjöldinn allur af
smáum pollum og grunnum — oft ekki
nema tveggja feta djúpum. Þessir pollar
botnfrjósa á vetrum, en engu að síður
eru þeir morandi af lifandi dýrum á
sumrin.
E
grein þeirri er ég áður nefndi og
kom í Alþýðublaðinu, var talað um að
enginn vissi hvorumegin við Hólanesið
(ég vildi nú segja Hólatá) bátur Ásgeirs
frá Hvítanesi hefði farizt og datt mér þá
í hug að stinga niður penna og segja það
um afdrif hans og mannanna tveggja, er
ég sá, og sem að lokum fylgdu honum
i hina votu gröf. Til þess nú að fyrir-
byggja allan misskilning, vil ég geta
þess, að Ósbændur höfðu þennan vetur
engan útveg eða útræði úr Ósvör, en
höfðu látið uppsátrið í hendur Benedikts
Vagns. Ólafur bóndi á Ósi og Kristín
kona hans, hin víðkunnu sæmdafhjón,
höfðu þá víst að mestu látið af búskap
á Ósi, en við tekið vinir okkar og grann
fólk úr Hnífsdal, Friðrik Ólafsson og
kona hans, Sesselja. Þarf víst ekki að
lýsa því, að allt þetta prýðis- og sæmdar
fólk sá okkur fyrir allri umönnun og
gistingu svo lengi sem við þurftum með.
Strax og við vorum landfastir í Ósvör
hafði faðir minn sent einn hásetann inn
í Hnífsdal til að láta vita um okkur.
Daginn eftir var voðaveður og foráttu-
1 ftirtektarverðust þessara dýra eru
heimsskauta-blaðfætlurnar Lepidurus
og Branchinecta (Mynd I. og II.). Leynd
ardómurinn við lífseiglu þeirra er í
því fólginn, að þær hafa aðlagað lífs-
skeið sitt hinum skamma sumartíma,
sem þeim er skammtaður. Á hverju
ári er til aðeins ein kynslóð, sem vex
hratt, verpur eggjum og deyr síðan.
Eggin þrauka svo veturinn af, og þola
oæði þurrk og frost.
En nú er það eftirtektarverð stað-
reynd, að bæði Lepidurus og Branohin-
ecta eiga sér ættingja, sem lifa í skamm
æjum pollum á heitum eyðimerkursvæð-
um og hér er sams konar lífi lifað í
baráttu við þurrkinn. Eggin ungast út
skömmu eftir að pollarnir myndast af
rigningu, og dýrin vaxa óðfluga, vegna
hins háa hitastigs, verpa síðan eggjum
og deyja. Þessi þróun tekur oft ekiki
nema tvær til þrjár vikur. Heimsskauta-
blaðfætlurnar njóta ekki svona mikils
hita, svo að þroskatími þeirra er nokkru
lengri, en þá eiga þær í fórum sínum
bragð, sem styttir fyrir þeim uppvaxtar-
tímann. Ef rannsökuð eru egg Lepidur-
us Arcticus og borin saman við egg
hinnar skyldu Triops, sein er tegund
úr heitum eyðimerkurpolli, kemur það
greinilega í ljós, að kuldabeltistegund-
ín verpur færri en miklu stærri eggj-
um en frænddýr hennar. Það, að eggið
geymir í sér miklu meiri næringu, veld-
ur því, að dýrið er orðið miklu þrosk-
aðra áður en það klekst út og þannig
aukast líkurnar á því, að það geti orð-
ið fullþroska áður en pollurinn frýs
aftur.
0,
"ft er seigt hylki utan um þessi þolnu
egg, og það ver þau áföllum frá umhverfi
þeirra. Furðuleg margbreytni er í þess-
um hylkjum hjá hinum ýmsu tegund-
um blaðfætlna. Hjá Lepidurus Arcticus
er hyklið gegnsætt og þegar eggjunum
er fyrst orpið, er það límkennt, svo að
eggin festast við steina á botni polls-
ins. Ef pollurinn þornar upp, harðnar
þetta gegnsæja, límkennda lag og verður
að seigu hylki. Aðrar blaðfætlur hafa
eggskum, sem er úr kítíni, eins og
húð á skordýrum, og enn aðrar tegundir
hafa skel, sem er gegndreypt í kalsíum
söl'tum og litarefni, skylt hæmoglobini.
Það er því greinilegt, að það er ekki
nein sérstök tegund hylkis, sem ver egg-
in frosti og þurrki. Enda þótt slíkar
hlífar, séu vafalaust þýðingarmiklar til
að verja þau snertingu, liggur þó aðal-
viðnám eggjanna í því, hvernig prótó-
plasmað i þeim er samsett.
Sú staðreynd, að sams konar tegund
eggs er löguð til að þola bæði kulda og
þurrk — og raunverulega getur sama
eggið þolað hvorttveggja — bendir okk-
ur á að finna einhvern sameiginlegan
eiginleika, og þar verður fyrst fyrir
vatnsleysið. Eggin eru löguð til að stand-
ast það, og virðast gera það með því að
iáta lífið því sem næst fjara út. Nákvæm
ustu mælingum hefur ekki tekizt að
sýna neinn andardrátt í blaðfætlueggj-
um, og slík egg hafa verið geymd í
tuttugu ár og síðan hefur þeim verið
ungað út, með því að leggja þau í vatn
í svo sem tvo daga. Hér rísa margar
spurningar. Hvernig eru eggjahvítuefn-
in í egginu stöðvuð, og hvernig er varn-
að rotnun af völdum gerla?
v
t ið eigum enn langt í land að skilja
samsetningu svona þolinna eggja, en
samanburðarathugun á tveim tegund-
um eggja úr vatnsflóm (Cladocera),
gæti þó hjlápað okkur í áttina. Að venju-
legum aðstæðum, með góðri fæðu og
sæmilegu hitastigi, getur Cladocera
verpt eggjum, sem ekki þarf að frjóvga,
en þroskast fljótt og verða að vatnsflóa-
ungum á um það bil þremur dögum. En
búi dýrin við lélega fæðu og óhóflega
hátt eða lágt hitastig, verða eggin færri
og annarrar tegundar. Þessi egg þarf
venjulega að frjóvga, og þau geta stað-
izt þurrk og frost á sama hátt og blað-
fætlueggin. Það mætti halda, að frjóvg-
unin hefði hér einhver áhrif, en svo er
ekki, því að víða í heimsskautslöndun-
um, er þessi síðarnefnda tegund eggja
„framleidd“ án frjóvgunar. Og þess-
ar tvær tegundir eggja eru raun-
verulega mismunandi að efnasam-
setningu. Það atriði hefur enn ekki
verið rannsakað til hlítar, og það gæti
verið varasamt að álykta almennt út
frá þeim fáu staðreyndum, sem kunnar
eru. Ef til vill er eftirtektarverðasti
mismunurinn hjá algengu vatnsflóinni,
Daphnia, sá, að venjulegu eggin hafa
oftast eina eða fleiri mjög stórar
fitu'kúlur, en þolnu eggin hafa jafnt
límefni, án nokkurra stórra fitu-
kúlna, en mikla mergð af smáum fitu-
kúlum af ýmsu tagi. Eins og áður hefur
verið tekið fram, er hugsanlegt, að lím-
efni af þessu tagi hafi einhverja þá
eiginleika, sem eru mikilvægir til að
fyrirbyggja gegnfrystingu.
olna eggið er aðal-eiginleiki þess-
ara dýra, til að lifa af harðan vetur, og
mörg break ferskvatnsdýr verpa slí'k-
um eggjum. Mörg gera það, hvort sem
tjörnin frýs eða ekki. Önnur, sem eru
kuldaþolnari verpa ekki slíkum þoln-
um eggjum nema hitastigið komist nið-
ur undir frostmark. Af þeim vatnsflóm,
sem lifa í tjörnum í Suður-Englandi,
verpa sumar þolnum eggjm í október
eða nóvember, og öll fullorðnu dýrin
eru dáin fyrir desemberlok, og svo koma
þau ekki í ljós fyrr en í öndverðum
aprílmánuði. Önnur lifa veturinn af,
ef hann er mildur, og halda áfram að
verpa, en þó ekki neinum þolnum eggj-
um. í harðari vetrum verpa þessar teg-
undir þolnum eggjum, en þau egg ung-
est út snemma ársins og fuUorðnu dýr-
in hverfa ef til vUl ekki nema í fáein-
ar vikur.
Það er vitað, að frostkaflar geta flýtt
fyrir þroska sumra dýra úr vetrardval-
anum. Ferskvatnssvampar framJeiða
kerfi af sellum, sem eru inniluktar í
seigu, broddóttu hylki. Þessir líkamir
eru kallaðir „blaðhnappar“, og ef þeim
er safnað að haustinu og settir í vatn
með 21°C. hita, klekjast þeir út á um
það bil hálfum mánuði, en séu þeir
frystir, þurfa þeir ekki nema þrjá daga
í heitu vatni til að klekjast út.
(New Scientist)
12 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
16. tölublað 1963