Lesbók Morgunblaðsins - 05.05.1963, Blaðsíða 5

ra
H V E N Æ R skyldu þau sjálfsöpöu
sannindi renna upp fyrir xslenzkum
stjórnmálamönnum, aö fátt eöa ekk-
ert á síöur erindi t dagblöö en póli-
tískar rœöur, kvort sem fluttar hafa
veriö á þingfundum, flokksfundum
eöa í útvarpsumrœöum? Hvergi á
byggöu bóli nema á íslandi mun
þessi hjákátlegi siður tíökast, ekki
einu sinni meöal Grikkja, sem eru
þó dllra þjóöa pðlitískastir. Senni-
lega er þetta arfleifö frá þeim erfiöu
árum, þegar blöð á íslandi áttu
fárra kosta völ, fréttir voru strjál-
ar og pólitíkin helsta afþreying
fólksins. Vita stjórnmálamenn ekki
aö nýir tímar hafa runniö upp í
landinu?
Þaö lýsir furöulitlum kunnugleik
á viöhorfum
nútímamanna
að láta sér
detta í hug, aö
nokkur maöur
endist til aö
lesa allt þetta
pólitíska stagl,
meöan völ er
á l œ s il e g u
efni. Og þaö
ber vitni enn
fát œkl e g ri
skilningi á
hlutverki dagblaöa í þjóölífinu.
Látum gott heita að dagblööin
hér á landi eru öll pólitísk og eiga
aö túlka sjónarmiö sinna flokka.
En mér er spurn, rœkja ekki dag-
legir leiöarar, daglegir pólitískir
rabbdálkar og vikúlegar yfirlits-
greinar (auk þingfrétta á vetrum)
þetta hlutverk svo viö veröi unaö?
Þar við bœtast áramótahugleiðing-
ar, frásagnir af flokksfundum og
ótal margt fleira. Er ekki eitthvaö
meir en lítiö bogiö viö daglega
tveggja dálka leiöara, auk annars
pólitísks efnis, ef þeir megna ekki
aö seöja hungur fólksins í pólitísk-
an vísdóm?
Sannleikurinn er sá+ aö allar þess-
ar pólitísku rœöur í dagblööunum
eru hrein sóun á pappír og prent-
svertu, í fyrsta lagi vegna þess aö
rϚumenn sama flokks tyggja yf-
irleitt upp sömu staöreyndir og röíc-
semdir hver eftir öörum, í ööru lagi
vegna þess aö enginn les þessar
raeöur nema einstaka sannfæröur
samherji sem hefur ekki annaö viö
tímann aö gera og þarfnast auk þess
ekki uppörvunar í trúnni, og í
þriöja lagi vegna þess aö dagblöö
eiga aö leitast viö aö fúllnœgja fróö-
leiksþörf fólksins fremur en
hégðmagimd nokkurra stjórnmála-
manna.
Út yfir tekur þegar birtar eru
ræöur úr eldhúsdagsumrœöum sem
búiö er aö útvarpa um land allt!
Télja ókkar ágœtu þingmenn ís-
lenzka útvarpshlustendur vera svo
sljóa, aö þaö sem þeir hafa hlustaö
á veröi þeir aö sjá á prenti til aö
skilja þaö — eöa halda þeir kannski
aö hœgt sé aö sefja menn til aö
lesa þaö sem þeir hafa ékki nennt
aö hlusta á?
tslenzk dagblöö komast ekki hjá
því aö vera bæöi leiðinleg og lág-
kúrúleg, gamaldags og ,,sveitórí
meöan þessi aldamótabragur er á
blaöaútgáfu hér.
s-a-m.
til Sartres
Eftir Poul Henning Jörgensen
E XISTENSÍALISMI er eins konar
skúffu-hugtak. I þá skúffu er látið svo
margt, að hinum ólíkustu hlutum aegir
þar saman. Það má heita vonlaust verk
að koma reglu á í þeirri skúffu og gefa
læsilega lýsingu á innihaldinu í stuttu
máli. Greina má á milli existensíalisma
í heimspeki og existensíalisma í bók-
menntum, á milli fransks existensíal-
isma, þýzks existensíalisma og jafnvel
ítalsks — og á milli heimspekilegs og
guðfræðilegs existensíalisma. Og ef tal-
að er um heimspekina, þarf að greina
á milli existens-heimspeki (Jaspers),
ek-sistens-heimspeki (Heidegger), milli
hins eiginlega existensíalisma (ateískur:
Sartre, kristinn: Marcel), og „ég-þú“-
heimspekinnar (Griesebach, Buber og
guðfræðingarnir K. Heim og Fr. Gog-
arten).
Þar að auki er existensíalismi nú-
tíðarstefna sem hófst með lífsskoðunar-
kreppu fyrri heimsstyrjaldar, en samt
sem áður hefir stefnan djúpar rætur í
sögunni. Sókrates, Agústínus og Pascal
brutu heilann um, hvað það er að vera
maður, að existera. Þeir rannsökuðu
þetta vandamáþ sem skynsemin nær
ekki með hugtakakerfi sínu, að exist-
ensinn er manninum meðfæddur sem
vandamál. Sören Kierkegaard, sem hef-
ir verið kallaður faðir existensíalism-
ans, skipar einmitt existensinum and-
spænis óhlutlægni skynseminnar. Pró-
fessoraspekin skilur nefnilega ekki,
hvað það er að vera til. Hún gengur
framhjá raunveruleikanum, þegar hún
telur sig geta fangað existensinn í kenn-
ingu og kerfi. Hún er eins og stúdent-
inn, sem fór með óhreinatauið sitt í
þvott, en í glugga sá hann skilti: „Hér
er þvottur þveginn og strokinn". Hann
gekk inn: „Ungfrú, viljið þér þvo þetta
fyrir mig og strjúka,?" „Því miður,“
sagði hún, „þvoum við ekki þvott, held-
ur búum til auglýsingaskilti um að
þvottur sé þveginn og strokinn."
Þetta dæmi úr dagbókum Kierke-
gaards sýnir þá viðleitni, sem allur
existensíalismi nútímans á sameigin-
lega: að losna við subjekt-objekt hugs-
unina.
Upphafsmaður þessarar hugsunar
ei Descartes. Hjá honum er heiminum
skipt í tvennt: frumlögin (subjektin),
sem skynja, og andlögin (objektin), sem
skynja skal. Það er klofinn heimur, þar
sem maðurinn er frumlags (subjekts)
megin. Samt var það Kant, sem í raun
og veru grundvallaði þennan hugsunar-
máta. Hann hugsaði sér sjálf mannsins
og umhverfi þess þannig, að líkja
mætti skynjun mannsins við net, og eru
möskvar þess tími og rúm. Netinu er
varpað yfir það, sem skynja skal, og
næst þá í netið það sem möskvarnir
leyfa, m. ö. o. það sem skynjað er, er
mótað af skynjunni sjálfri. Hins vegar
verður aldrei skynjað, hvernig hlut-
irnir eru í sjálfum sér. Kant og Descart-
es eiga það sameiginlegt, að á milli
þess sem skynjar og hins, sem skynjað
er, er óbrúanlegt djúp, djúpið á milli
subjekts og objekts.
Existens-heimspekingarnir mótmæla
■þessari greiningu heimsins í frumlög
og andlög kröftuglega. Og þessi sundur
greining er raunar vonlaust fyrirtæki,
ef við viljum komast til botns í því,
hvað verun, existems, mannsins er
— og hvað verun er í sjábfu sér. Það
liggur hulið skilorð til grundvallar
þessari algjöru aðgreiningu milli sjálfs
mannsins og umhverfis hans, og það er
þetta, að bæði frumiögin og andlögin
eru skilin þeirri skilningu, að þau séu
allt að því hlutir í sjálfum sér og komi
hvert öðru í engu við, — eins og tvenns
konar efni, sem koma þarf í samband
■hvoru við annað. En þetta er ekki
raunveruleikanum samkvæmt. Maður-
inn er ekki til í sjálfum sér eins og
sjálfstæður hlutur, hann er ekki til án
umheims síns, heldur aðeins í umheimi
sínum. Og sama má segja um „hlutina“,
þeir eru verkfæri, þ. e. þeir eru til
færis fyrir verk mannsins. Hamarinn
er til þess að reka nagla, og það er
ekki fyrr en hamarinn bilar, að ég fer
að rannsaka hann sem objekt, andlag.
En ég er áður búinn að umgangast
hann sem verkfæri, og það er ekki
fyrr en hann t. d. brotnar, að ég sný
honum á enda og kanta sem rann-
sóknar-andlagi. Hið upphaflega er því
hið verklega samband og ekki hin
hlutlausa skoðun. Yandamál heimspek-
innar er því maðurinn sem starfandi
vera, og því ekkert djúp milli mannsins
og hlutanna, mannsins og náunga hans.
Maðurinn sem starfandi, hugfangin
vera í nánum tengslum við umheim sinn
er þvi efni existens-heimspekinnar. En
hér skiljast leiðir, því að hvernig á að
skilja þessa verun, eristens mannsins?
Nú er ljóst frá upphafi, að það
væri þverstæða að skýrgreina verun
og innihald hennar, því að þá hefðu
menn gerzt sekir um subjekt-objekt
hugsun: að gera manninn að einhverj-
um hlut, afmörkuðum og skýrgreinan-
legum í sjálfum sér. Það er aðeins hægt
að lýsa því á hvern hátt maðurinn er,
existerar, í umheimi sínum meðal hlut-
anna og náunga sinna.
Það manns-hugtak sem hér er upp-
teiknað er langt frá því að vera lysti-
legt. Maðurinn er nefnilega glataður,
já forfallinn í hlutunum, í mannfjöld-
anum, á eins konar flótta inn í það
sem gefur öryggi (Jaspers). Verun
mannsins er því á óhugnanlegan hátt
óraunveruleg, honum finnst hann ekki
eiga heima í umheiminum, hann er sjálf
um sér óhugnanlegur. En af þessari
óraunverulegu verund mannsins má
lesa hina raunverulegu, þá sem maður-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5
1«. tölublað 19Ra