Lesbók Morgunblaðsins - 12.05.1963, Blaðsíða 6

sem léði hinum nýju bókmenntastefn-
um nafn, eða söguna „Ekki af einu
saman brauði“ eftir Dudintsev. Hversu
fróðlegar sem þær kunna að hafa verið
í pólitísku tilliti, þá var bókmenntagildi
þeirra ekki miklu meira en þess skáld-
skapar, sem þeim var fyrst og fremst
stefnt gegn. Hitt skipti miklu meira
máli, að stór hópur rithöfunda tók að
tala með öðru málfæri en áður. Á síð-
ustu árum Stalíns voru bókmenntirnar
nær undantekningarlaust orðnar lof-
söngur um máttarstólpana. Það var
hinn afburðaduglegi flokksfulltrúi sem
á örskömmum tíma endurreisti van-
rækt samyrkjubú, hinn hugrakki og
framúrskarandi herforingi, hinn ötuli
flokksritari, sem voru söguhetjurnar.
Þeir sem ekkd sköruðu fram úr, áttu
ekki heima í hinni Bláu bók Sovétríkj-
anna, sem var þó að því leyti geðfelld,
að þar voru ekki einungis nöfn höfð-
ingjanna í flokknum og skriffinnsku-
bákninu, heldur einnig nöfn duglegra
bænda og verkamanna, fyrirmyndanna
á vinnustöðum og ökrum. En almúga-
maðurinn, sem eldri rússneskar bók-
menntir höfðu helgað marga af mikil-
fenglegustu köflum sínum, var gleymd-
ur.
IVÍeð leysingunni hvarf vegsömun-
in á máttarstólpunum. f sovézkum bók-
menntum síðustu ára er ákveðið stef,
sem kemur fyrir í hverju verkinu á
fætur öðru. E.t.v. skaut það fyrst upp
kollinum í leikriti Leonovs, „Gullkerr-
an“. Eins og í mörgum seinni verkum
er þar lýsing á því, hvernig maður, sem
komizt. hefur til metorða í höfuðborg-
inni, snýr aftur heim til bernskustöðv-
anna og hittir á ný vini og félaga æsku-
áranna. Það kemur í Ijós, að hann, sem
hefur sigrað allan heiminn, hefur beðið
tjón á sálu sinni. Hann er holur og
innantómur, hjartað undir orðum
prýddum jakkanum er dautt. En félag-
arnir, sem verið hafa um kyrrt í frum-
stæðu sveitaþorpinu, hafa stundað störf
rúmhelginnar, hafa þolað hörmungar
stríðsáranna. Þeir eiga sálargöfgi, sem
Adam Homo í sovézkri útgáfu mun
aldrei eignast.
Á sjötta tug aldarinnar sneru sovézk-
ir rithöfundar sér frá stórbokkunum og
til hinna smáu og gráu í þjóðfélaginu.
Þeir hófu að nota mælikvarða á mann-
leg verðmæti, sem var ekki eins barna-
legur og mælikvarðinn sem áður hafði
verið notaður til að ákvarða mennskar
stærðir. Þeir létu einnig hinar rauna-
legu hliðar lífsins koma fram í verkum
sínum. Hér er ekki átt við þær rauna-
legu hliðar, sem bundnar eru ytri að-
stæðum, heldur hinar eilífu skuggahlið-
ar lífsins. í hinum innantóma og út-
slitna sósíal-realisma, sem aðeins fá
mikil skáld, eins og t.d. Sjólókov, höfðu
ánetjazt, var því svo farið, að lífið þok-
aðist ósjálfrátt í átt til æ meiri ham-
ingju. En í hinum nýrri skáldskap kom
það fram, að í tilverunni eru hlutir,
sem ekki verður sigrazt á, jafnvel þótt
félagslegar aðstæður verði bærilegar.
Það verða stöðugt til sjúkdómar og
dauði, stöðugt óhamingjusamar ástir, sí-
fellt einhverjir sem ekki geta samlag-
azt hópnum, og stöðugt nokkrir sem
fara í hundana, hvort sem þeir sjálfir
eða aðrir eiga sök á því. Þunglyndi Tsé-
kovs I sambandi við óbreytileg kjör
lífsins og örlagatrú Bunins komu aftur
inn í skáldskapinn, sem fyrir bragðið
öðlaðist dýpri innsýn í mannlífið. Hin
frumstæða formúlu-bjartsýni varð að
víkja fyrir angurværð og samúð. Með
þessu móti komu þeir mennsku þættir
aftur inn í rússneskar bókmenntir sem
verið höfðu aðal þeirra á klassíska
skeiðinu. Þetta var sennilega stærsti
sigurinn sem leysingar-bókmenntirnar
unnu.
A ðrir rithöfundar héldu áfram að
lýsa ytri áðstæðum, en sýndu nú hisp-
ursleysi og kunnugleik á hinu raun-
verulega ástandi, sem menn höfðu ekki
árætt að sýna áður. Hófsamar frásagn-
ir þeirra af kjörum rússneskra bænda
urðu að dæmum sem Krústjov sjálfur
notaði þegar hann kvartaði yfir ástand-
inu í rússneskum landbúnaði. Þeir sögðu
frá sveitaþorpum, þar sém lífið var ekki
verulega frábrugðið því sem það hafði
verið á keisaratímanum, þar sem fárán-
legir sértrúarflokkar áttu enn sterk í-
tök I fólkinu, og þar sem óstjórn sífellt
nýrra leiðtoga samyrkjubúanna hafði
skilið eftir sig aðgerðalaust vonleysi.
Hér var í rauninni ekki lengúr um að
ræða sósíal-realisma, heldur eitthvað
sem var í ætt við það gagnrýna raun-
sæi, er ríkt hafði í eldri bókménntum.
IVÍargir þessara rithöfunda voru
ungir. Flestir þeirra komu fyrst fram
strax eftir heimsstyrjöldina, en fundu
ekki reglulega fótfestu fyrr en með
leysingunni. En svo kom allt í einu fram
ný kynslóð rétt fyrir 1960, sú sem nú
kallar sig fjórðu kynslóðina í sovézkum
bókmenntum. Kunnustu höfundar henn-
ar eru sennilega ljóðskáldin Évtúsénkó
og Vosnesenskí og prósahöfundurinn Ak-
sjónov. Stríðsárin voru frumbernska
þeirra, en djúptækasta reynsla þeirra
var afhjúpunin á mistökum og glæpum
Stalín-skeiðsins. Þeir höfðu verið aldir
upp í blindu trausti til Stalíns. Afhjúp-
unin molaði trú þeirra á valdhöfunum.
Eins og ungum mönnum er tamt, fundu
þeir hjá sér þörf til að byrja upp á
nýtt og urðu þannig viðskila við feð-
urna. Þeir voru ekki hræddir, eins og
kynslóðin á undan þeim hafði verið, og
hófu að tala fullum hálsi, en það hafði
ekki heyrzt síðan á áratugnum eftir
byltinguna. Sá áratugur varð raunar
hin stóra fyrirmynd þeirra. Þá hafði
svifið byltingarandi yfir öllu menning-
arlífi Sovétríkjanna, og þennan anda
reyndu þeir að vekja upp aftur. Þeir
gátu ekki skilið, að nauðsynlegt væri
að þramma í fótspor eldri mannanna,
og fundu meiri innblástur í módern-
isma erlendra kommúnista — t.d. hjá
Brecht og Eluard, Picasso og Léger —
en í stirðnuðu íhaldi Sovétríkjanna. Á
því leikur víst enginn vafi, að mikið af
módernisma þeirra er ungæðislegt
snobb fyrir öllu sem er nýtt og sér-
kennilegt, en hitt er jafnvíst að við-
brögð þeirra við feðrunum voru fylli-
lega eðlilegt uppgjör einnar kynslóðar
við aðra, sem hinar sérstöku kringum-
stæður gerðu miklu víðtækara en venja
er til. Þeir fengu því á örfáum árum
ítök í æskulýðnum, sem ekki eiga sér
neina hliðstæðu síðan á árum ungu
skáldanna eftir byltinguna. Þeir tala
mál æskunnar, og það vekur ugg meðal
eldri mannanna, sem aldir hafa verið
upp í svo mikilli lotningu fyrir forkólf-
unum, að það á sér sennilega hvergi
hliðstæðu annars staðar. Það er frá
þessum hópi, sem krafan um endur-
| HEIÐNABERG |
Framhald af bls. 1
„Jú, við tókum Hjálmari náttúrlega
tveim höndum og buðum upp á kaffi
og Drangeyja-regg. Það bar eitt og ann-
að í tal, og m.a. spurði Hjálmar, hve
mörg egg við ætum að einu máli. Við
létum heldur drjúglega yfir afköstum
okkar í því efni, og kvaðst einn okkar
hafa komizt upp í sjö. Ekki taldi Hjálm-
ar það mikið og sagðist hafa étið tólf.
Það var í kappáti við bróður Eldeyjar-
Hjalta. Hann komst upp í ellefu, en þá
sló Hjálmar á sig því tólfta og hafði við
það sigurinn.
Hjálmar dvaldi nokkra daga við eyna
og horfði á okkur, þegar við klifum
Hæringshlaup. Þetta var víst hans sið-
asta ferð til Drangeyjar".
„Nei, ég er ekki eini sigmaðurinn við
Drangey og sízt færari en aðrir. Þeir
hafa t.d. báðir sigið, Sigurfinnur á Steini
og Sigmundur bróðir. En eins og ég
gat um, hefur Maron langimesta reynslu
í þessu efni, síðan Hjáknar leið.
Hótel Heiðnaberg
„Já krossinn er í Heiðnaberginu.
Hann myndast af blágrýtislögum, sem
liggja svona lárétt og lóðrétt. Og Hótel
Heiðnaberg er undir krossinum. Ég hef
haft þann heiður að dvelja þar drjúg-
mikinn hluta úr nótt. Það var í vor
og siðasta gistingin mín í Drangey. Við
vorum þrír saman og lagðir af stað
heim. Þetta var á laugarda-gskvöldi, dag-
inn eem Hamar söikk. Við vorum á trill-
unni með árabát aftaní .Við vorum ekki
langt komnir, þegar hvessti svo að við
urðum að snúa við. Við gátum hvorki
lent á fjörunni né uppgönguvíkinni.
nýjun, um meira frelsi til handa bók-
menntunum hefur hljómað með mest-
um krafti.
Það eru kannski fyrst og fremst þessi
skáld og hin geysivíðtæku áhrif þeirra,
sem Krústjov óttast mest, og sem
fengu hann til að grípa í taumana.
En á Heiðnuvíkinni var ládautt eins og
oftast í sunnanátt".
„Og þá var að gista undir krossin-
um að Hótel Heiðnabergi“.
„Einmitt, þarna var raunar aðeins
eitt herbergi, en það nægði, og viðtök-
urnar voru höfðinglegar, svo sem von
var að. Vættir bjargsins sendu af og
til steinhnullunga, sem skullu í fjör-
una framanvið hótelið, og urðu af drun-
ur líkt og fallbyssuskot okkur til heið-
urs. Við undum hag okkar vel þarna,
þangað ti'l fór að falla að. En þá komu
dætur Ægis kóngs dansandi inn til okk-
ar og buðu blíðu sína og faðmlög".
„En vilduð þið ekki dansa?“
„Nei, það hefur kannski verið ó-
kurteisi, en eins og á stóð, höfðum við
ekki löngun til að dansa. Einn okkar,
og sá yngsti, stakk upp á því, að nú
væri tími til kominn að kveðja yfirþjón-
inn og þakka fyrir sig. Eftir það fór-
um við upp á Ey og fengum okkur að
drekka úr Grettisbrunni".
„Já, og þú ert í samibýli við Gretti
hér í Fagranesi?"
„Svo sagðl séra Hallgrím-ur Thor-
lacius. Hann sagði að leiði Grettis væ-ri
hérna rétt norðanvið gamla kirkjugarð-
inn, og benti jafnvel á þúfuna. En lík-
lega vantar þó höfuðið, og er þó mikils
vant. Hausinn var góður á Gretti".
Nú lagar Jón bóndi á sér gleraugun,
og við rísum úr sætum. Út um austur-
gluggann sést yfir breiðan og vorbláan
fjörð. Túnið er byrjað að grænka, og
símaiínurnar eiu orðnar að silfurstrengj-
um í útmánaðarsóiskininu. Það er kyrr-
látur einmánaðardagur og Eilífsfjall I
hvítum kufli að beltisstað. En einhvers
staðar langt úti undir ársal blám standa
eyjarnar, Þórðarhöfði og Kerling, ófún-
um fótum í eínum firði og halda vöku
sinni trúlega.
Bjargsig í Drangey.
6 LESBOK MORGUNBLAÐRTNS
17. tölublað 1963