Lesbók Morgunblaðsins - 12.05.1963, Blaðsíða 8

Nýja kirkjan í Súðavík, sem vígð var í vor.
I tilefni þess, að nú á páskunum
var vígð kirkja í Súðavík og ekki sízt
vegna þess að í dagblaði einu í Rvík
17. apríl síðastliðinn er sagt að þetta sé
íyrsta kirkjan í Súðavík, hef ég nú
tekið saman það helzta sem ég hef
getað náð í um kirkju þá sem var í
Súðavík að minnsta kosti um 350 ára
skeið.
25. júlí árið 1405 er Björn Einarsson
Jórsalafari staddur í Hvalfirði, þar sem
hann er albúinn til utanfarar á skipi
sem hann á og hefur látið smíða handa
sér og biskupsstólnum í SkáLholti.
Björn gerir þá sitt sálugjafabréf en
þar stendur meðal annarra orða: „Item
gef ég kirkjunni í Súðavík raftviðar-
högg Og kolagerðar í Svarfhólsskógi í
Álftafirði svo mikið sem Súðavíkur-
bóndinn þarf til búnytju árlega.“ Það
er vitað, að Björn átti Súðavík en ekki
er víst að hann hafi átt þá jörð 1405.
Sennilegt er það þó. Hvergi hef ég
fundið heimild um kirkju þessa fyrir
þennan tíma. Það verður því ekkert
fullyrt um það að hún sé eldri en frá
því um 1400, og það verður heldur
ekkert fullyrt um það, að hún geti
ekki verið eldri. Ef hún er eldri, verð-
ur að geta sér til hver eða hverjir séu
líklegastir til að hafa reist kirkjuna í
fyrstu. Um það verður fjallað síðar í
'greininni. Kirkja þessi var aðeins hálf-
kirkja og mun hafa verið svo alla tíð
fná 1405. Ekki er hægt að rekja svo
gang mála kirkjunnar í Súðavík að
ekki sé um leið rætt um kirkjurnar
í Ögri og á Eyri í Seyðisfirði.
I kirknatali Páls biskups Jónsson-
ar í Skálholti frá því um 1200 eru
taldar þessar kirkjur við Djúp: Kirkja
ó Eyri í Seyðisfirði, kirkja á Eyri í
Skutulsfirði, kirkja í Ögri, kirkja í
Vatnsfirði.
Arið 1327 setur Jón biskup Halldórs-
son kirkjunum þrem: Eyrarkirkju í
Seyðisfirði, Ögurkirkju og kirkjunni á
Eftir Cuðmmund■ C.
Guðmundsson
Kirkjubóli í Langadal máldaga. Kirkj-
unni í Langadal fylgja þá tvö bænhús,
annað á Melgraseyri en hitt á Lauga-
'bóli, og er þeirra greinilega getið. I
Ögursókn og Eyrarsókn í Seyðisfirði
er ekki minnzt á bænhús eða hálfkirkju
í Súðavík. 1397 er enn ekki getið um
kirkju í Súðavík en samt er getið bæn-
húsanna á Melgraseyri og á Laugabóli
og í Kaldranessókn í Strandasýslu eru
nefnd þrjú bænhús, eitt á Hamri, ann-
að á Bæ, og það þriðja í Kaldbak.
Þetta er mjög athyglisvert, því að að-
'eins átta árum síðar eða 1405 gefur
Björn Jórsalafari Einarsson kirkjunni
í Súðavík gjafir. Þrátt fyrir þetta er
þó ekki rétt að fullyrða neitt um það,
að kirkjan geti ekki verið eldri, t. d.
er ekki minnzt á kirkjuna í Súðavík
1460 þó hún sé þar örugglega þá. Ég
'hef heldur ekki átt þess kost að kanna
allar þær heimildir sem gætu gefið
upplýsingar í þessu efni. Svo virðist
sem Eyrarsókn í Seyðisfirði hafi fyrstu
aldirnar verið sér um prest og að öllu
sérsókn. Hér skal því birtur elzti mál-
dagi hennar sem ég hef fundið — eða
máldaginn frá 1327. „Péturskirkjan á
Eyri í Seyðisfirði á þriðjung í heima-
landi. Land á Eiði. Tvær kýr. Þrjú
hundruð fríð. Afrétt á vesturheiðar svo
mörgu geldfé, sem sá á, er á Eyri býr.
Fjórðung í hvalreka í Barðsvík fyrir
norðan rekamark, áttung austan.
Graduale, sequencíubók sumarluta,
óttusöngsbók og messuklæði. Virðist
þetta fyrir fimm hundruð. Klukkur
þrjár. Tvo róðukrossa. Tvö altarisklæði.
Pontklæði. Tjöld um fram kirkju, dúka-
laus.
Þangað liggja tíundir og lýsistollar
af 14 bæjum. Þar skal vera prestur
og taka fjórar merkur í offur.“
l^íér þykir rétt að birta hér, með
þessum gamla máldaga, skrá þá, er
'gerð var árið 1470, er Sólveig Björns-
dóttir hirðstjóra Þorleifssonar tók við
Eyri. Skráin er um peninga þá, er voru
á Eyri ásamt landamerkjum jarðarinnar,
eins og það er orðað í Fornbréfum:
„Tíu kýr og tvær kvígur, tveir
tveggja vetra uxar,' þrír griðungar vet-
urgamlir og einn uxi þriggja vetra,
tuttugu og tvær ær með lömbum og
sex geldar, átján veturgamlir sauðir og
þrír hrútar tveggja vetra og geldingur
átta vetra og annar tvævetur. Tvö
stórkeröld og eru níutíu í öðru, en
sjötugir í hinu. Sautján trog og tvö
lítil trog og tólf uppgerð keröld og átta
diskar, níu bollar og sextán spænir,
fjórðungs pottur og pottur og panna og
liggja fimmtán hins fjórða í henni og
bætt og fimm fjórðunga ketil og ein
panna og liggja í henni tíu merkur og
er bætt um askinn og tveir harðsteinar
og stóðu átta merkur báðir saman og
þrjú kljábríni. Tveir ljáir og er annar
nýr, en annar forn og torfljár og tvær
öxar og einn lítill steðji og torfskeri
og pálbrot. Tveir hamrar, annar meiri
■gn annar minni fánýtur og tvítugt
snæri og tveir klyfberar og einir krók-
ar og átta reipi og tvö orf og fjórar
hrífur talsins. Tvær fangalitlar sængur
og er með ein hvíluvoðin og eitt áklæði
og einn gamall bátur og með fjórar
árar, tré og segl. Þrjú borjárn fanga
lítil og einn skutull og einn tálgu hnífur
og ein þjöl og sög (er það í fyrsta sinn
að talað er um sög hér á landi. G. G.)
og ein kista ólæst með flötu loki, og
einn járnkarl. Skák og kvotra (kotra?)
og sex skerdiskar og er einn útlendur.
Tvær leðurlengjur. Sex og fjórirtugir
bátsaums og vefstaður að öllu. Fjórir
litlir stafaskar og þrjú borð og ein ný
fjöl og fjórar hillufjalir.
Kýr með Uppsölum og þrjár ær. Kýr
og sex ær með Eiði og ein kanna lok-
’laus og þrjár fötur og einn strokkur
og einn vaðmálsdúkur og einn hand-
pundara.
Landamerki Eyrar inn að Svart-
hömrum á Sjöttungahlíð (nú Sjötúna-
hlíð) og inn að læk þeim er fellur næst
Oáukleifum með Eiði að silungalæk
þessu megin og fellur allt til sjávar og
inn að Kofanefi í Hestfirði. En kirkjan
þaðan inn fram inn að Kolbeinseyri og
út að Hagagarði út frá Eiði. Landa-
merki Hafnar á Hornströndum út að
Krákugili og yfir að Miganda og á
'kirkjan í Seyðisfirði þessar jarðir.“
1354 greiðir Eyrarkirkja 12 aura f
biskupstíund. Jafngildir það 144 fisk-
um.
Eyrarkirkja var eins og sagt er
bændakirkja, en kirkjan átti þriðjung
í heimalandi. Hins vegar átti Ögur-
'kirkja ekkert í Ögri, en ýmsar aðrar
eignir, sem ekki verða hér upp taldar.
Hálfkirkjan í Súðavík átti ekki jörðina
Súðavík, og þjónuðu Eyrarprestar, og
síðar prestar ögurþinga, hálfkirkjunni,
meðan hún var starfrækt.
Gísli Jónsson biskup í Skálholti setti
Súðavíkurkirkju máldaga 1570. Hann
hljóðar svo: „Hálfkirkjan í Súðavík á
ítök í Svarthólsskóg og rafthögg og
'kolagjörð til allrar bú neyslu.
í kirkjunni: Ein messuklæði, kaleik-
ur, messubók og tvær bjöllur. Jörðin
er 30 hundruð.“ Hvergi hef ég séð
'gögn um það, að kirkjan hafi haft tí-
undir. Þó er svo að sjá á bréfabók
Gizurar biskups Einarssonar, að hann
hafi, er hann kom til Súðavíkur, fengið
tvær smávoðir frá Jóni í Súðavík og
iskilst mér, að það hafi verið biskups-
tíund, og má því segja, að Súðavíkur-
kirkja hafi gert sitt til þess að Skál-
holtsstaður þyrfti ekki að fara í eyði.
Voðirnar týndust vestur í Dýrafirði,
og svo virðist sem biskup hafi saknað
þeirra mjög.
í jarðabók þeirra Árna Magnússonai
og Páls Vídalíns 1710 stendur þetta:
„Súðavík. Hálfkirkja er hér og em-
bætti flutt, þegar að heimafólk gengur
ti1 sacramentis." Eigandi Súðavíkur er
þá Sigurður Sigurðsson alþingisskrifari.
Hann mun þá hafa búið á Eyjum i
Kjós. Ábúandi Súðavíkur var þá Sig-
fús Jónsson.
Um jörðina er sagt: „Skógarítök til
kolagjörðar á jörðin í SvarfhólslandL
Þar á mót á Svarfhóll hér skipsuppsát-
iir og búðarlán um vetur.“
Enginn vafi er á því, að kirkjan I
Súðavík hefur gegnt allþýðingarmiklu
hlútverki, því svo virðist sem meiri-
hluti sóknarbarna Eyrarkjrkju hafi jafn-
an sótt guðsblessunina þangað, sem
stytzt var. Hver láir þeim það? Enda
var það svo, að miklu fleira fólk var
að jafnaði í Álftafirði en SeyðisfirðL
Hvers vegna aðalkirkja sveitarinnar var
staðsett í Seyðisfirði, er nú með öllu
ókunnugt. Við vitum aðeins, að það
Igerðist fyrir 1200 — og líklega löngu
fyrr. Svo virðist sem landrými Eyrar-
kirkju bendi til þess, að sá, er þar
grundvallaði kirkju, hafi verið héraðs-
höfðingi. Hitt er óvíst, að hann hafi
verið kynborinn maður frá Eyvindi
kné, er nam Álftafjörð og . Seyðisfjörð,
en vel má svo verið hafa. Ég hef ekki
séð Eyrar getið fyrr en í kirknatali
Páls biskups Jónssonar. Jafnvel í gegn-
úm róstur Sturlungaaldar virðist ekk-
ert fá haggað virðingu Eyrarmanna.
Þeirra er þar að engu getið, en Eyrar-
kirkja er föst í sessi um 1200 og þaðan
'af Það hefur fljótlega náðst viturlegt og
traust samkomulag milli kirkjuvalds-
ins og Eyrarmanna og orðið farsælt
og óhagganlegt. Kirkjan átti jafnan
einn þriðja í heimalandi Eyrar. Hags-
munir kirkjunnar og kirkjubóndans
fóru saman og mun bóndinn að öllum
jafnaði hafa grætt á því.
að er ekki fyrr en á átjándu öld,
að mótmælendakirkjan hefur skapað
'aukið frjálslyndi meðal manna og, að
bændur og búalið fer að hrista klafann
og láta nokkuð til sín taka. Þegar at-
huguð er jarðabókin frá 1710, vekur
það eftirtekt, hversu margir sjálfseigna-
bændur eru í Eyrarsókn. Þar er orðinn
mikill munur á frá siðaskiptunum um
1550, þegar kirkja og konungsumboðs-
Framhald á bls. 12
8 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
17. tölublað 1963