Lesbók Morgunblaðsins - 19.01.1964, Blaðsíða 5

Simon Jóh. Ágústsson:
„FURÐUR SÁLARLÍFSINS"
EFTIR HARALD SCHJELDERUP
Gylfi Ásmundsson og Þór E. Jákobs-
son íslenzkuöu. — 266 bls. Almenna
bókafélagiö, Reykjavík, 1963.
A.hugi íslendinga er mitkil á dul-
frneðiiegum efnum, en hann er fremur
*f trúarlegum og hjátnáarlegum fcoga
sounninn en vísindalegum. Bera islenzk
rit þess ótvíræitt vitni. Sjá þó séra
Jakob Jósson: Framhaldslíf og nútíma-
bekking, Rvík 1934. Nú kemur hér fyrir
sjónir íslenzkra lesenda rit, sem samið
er i allt öðrum dúr en þeir eiga að
venjast. Furður sálarlífsins (Det skjulte
rnenneske) eftir H. Schjelderup, próf-
cssor í sálfarfræði við Óslóarháskóla.
Hann er einn fremsti sálfræðingur á
Norðurlöndum; hann aðhyllist í megin-
atriðtm? kenningu Freuds og hefur
gert ýmsar afchyglisverðar athuganir á
tiulvitundinni, fengist allmikið við sál-
lækningar, rannsakað dáleiðslu og
drauma, svo að nokkuð sé nefnt. Öll rit
Schjetaei'ups einkennast af skarpri vís-
indalegri hugsun og framsetning hans
er ávallt einkar ljós og skipuleg. Þótt
þetta sé eina rit Sahjelderups, sem birzt
hefur á íslenzku, er hann hér mörgum
kunnur. Sálarfræði hans var kennd um
jnargra ára skeið í Kennaraskóla ís-
lands, og sömuleiðis hefur hún stund-
um verið notuð við kennslu í forspjalls-
visindum í Háskólanum.
Ritið skiptist í tvo meginþætti, nokk-
nrn veginn jafnlanga. Hinn fyrri fjallar
um rannsóknir á dulvitundinni, sálkönn-
unarkenningu Freuds, dáleiðslu og fá-
gæt eða einkennileg sálræn fyrii-bæri:
ósjálfrátt geðstarf, persónuklofning og
persónuleikavíxlun. Er hér um að
ræða fyrirbæri, sem nú eru almennt
viðurkennd innan visindalegrar sálar-
fræði Það tók þó sálarfræðinga langan
tíma að' sanna og viðurkenna tilvist
ýmissa þessara fyrirbæra. Hugtakið d-ul-
vitund og dulvitað sjálf var mönnum
t. d. lengi bneyksl/unarhella.. Viður-
kenning á tilvist dulvitundarinnar bef-
ur gerbreytt viðhorfum í sálarfræði,
dýpkað og víkkað skilning á mannin-
um og opnað nýja mögu^eika til þess
eð hafa áhrif á hann. Svipuðu máli
gernir um dáleiðslu. Hún var í fyrstu
taiin loddaraskapur, en nú ber enginn
brigður á hin einkennilegu fyrirbæri,
sem I henni geta gerzt. Vekja má með
déieiddum manni margs konar ofskynj-
enir, rnisskynjanir, vanskynjanir og sár-
saukaónæmi. f dáleiðslu skerpist miög
minni manna, og geta þeir þá hafið til
vitundar gleymda atburði og sálar-
ástand, sem þeir geta með engu móti
minnzt í vöku. Unnt er að færa dáleidd-
an mann skref fyrir skref aftur á fyrri
aldursskeið hans, jafnvel aftur á ung-
barnsaldur (dáynging).. Og hið furðu-
legasta af öllu er, að dáleiddur maður
iiHgar sér ekki aðéins samkvæmt sefj-
unaraldri, heldur koma einnig fram
með honum ýmis lífeðlisleg viðbrögð,
sem svara til þess aldursskeiðs.
Ef sefjun, sem maðu.r er beittur í
dáleiðslu, er andstæð siðgæðisvitund
hans, trúarsannfæringu eða lífshags-
rnunum, breytir hann ekiki eftir henni.
En stundum má með óbeinum sefjunum
og veruleikafölsun rjrðja burtu sið-
ferðislegum hömlum og fá dáleiddan
mann til þess að fremja afbrot. Á þetta
bæði við það, sem hann gerir í dáleiðsl-
vinni, og það, sem hann gerir seinna,
sakir eftirsefjunar. Hafa slíik mál kom-
ið fyrir dómstóla, t. d. í Danmörku.
Dáleiðsla er nú mikið notuð til rann-
sóknar og til iækninga í tengslum við
sálkönnun (dákönnun), en í höndum
leikmonna er hún varasöm og ættu
þeir alls ekki að fást við hana, því að
með henni geta þeir óviljandi valdið
truflun á sálarlífi þeirra, sem þeir dá-
leiða.
Sjáifur hefur Schjelderup gert merki-
logar tilraunir um að láta menn dreyma
í dáleiðslu. Breytist þá mjög tímaskyn-
ið. Við konu í djúpum dásvefni sagði
hann: , Þér munuð lifa heila ævi, aðra
en þér iifið nú, ævi á öðrum stað og á
öðrum tíma“ (bls. 111) Hann vakti kon-
una eftir eina mínútu, og fannst henni
þá, að hún hefði lifað heila ævi sem
kínversk kona einhvern tíma í fyrnd-
inni. og ritaði hún síðar um það, sem
fyrir hana bar, langa og fróðlega frá-
sögn. Hún taidi þetta „merkilega
reynslu,, mjög sterka og lifandi", og
varð bún henni mjög minnistæð. Er
þetta „kinverska lif“ upphaf að persónu-
klofnirgi af svipaðri gerð og fyrir kem-
ur hjá dámiðium?
Um tvíþættan persónuleika tekur
Schjelderup m. a- hið kunna dæmi um
frú Curran-Patience Worth. Helztu
fvrirbærin eru talin ósvikin, en menn
greinir á um skýringu þeirra. Frú Curr-
an (f. 1883) var af venjuiegu banda-
rísku miðstéttarfólki og hafði aðeins
blotiS barnaskólafræðslu. Almenn þekk-
ing hennar var rétt í meða.llagi. Þegar
frú Curran er um þrítugt, kemur fram
með henni aukapersónuleiki, sem nefndi
slg Patience Worth. og tók hann aðal-
persónuieikan.um langt fram að gáfum
og þekkingu. í gervi Patience Worths
ritaði þessi kona merkiiegar skáldsögur,
ljóð og leikrit. f skáldsögum hennar
kemur fram undraverð sagnfræðileg
þekking, og endurspegla þær líf og
hretti fyrri alda svo vel, að langar
rannsóknir virðast liggja þeim til grund-
vallar. Sama mádj gegndi um málfarið.
Ilvaðan kom fáfróðri konu þessi þekk-
ing? Sjálf trúði Patince Worth því, að
hún væri „afholdguð sál“ og hefði verið
uppi á 17. öld. Er unnt að skýra þetta
fyrirbæri á eðlilegan hátt? Schjelderup
telur það inögulegt: „ag frú Curren hafi
árum saman og án þess að vera þess
vitandi tekið eftir og minnisfest hvert
Harald Schjelderup.
smáatriði, sem mádi skipti, þess sem
hún las og heyrði, og dulvitundin síðan
unnið úr því, og tengt það saman, unz
það spratt fram fullmótað sem ósjálfráð-
',ir skáldskapur". Hann lýkur þó „þess-
um vangaveltum um Patience Worth
ineð stóru spurningarmerki" (bls. 138).
Eins og ráða má af þessum dæmum
er fyrri hluti rits Schjeldei-ups girnilegur
til fróðleiks, en hann má þó fá í fjölda
annarra rita, sem fjalia um vísinda-
iega sálfræði. öðru máli gegnir um
seinnililutann: Við mörk hins óþekkta.
Sálfræ'ði og dularsálfræði. Hann er
raunar beint framhald hins fyrra, en
ræðir þau svið, sem vísindaleg sálar-
fræði befur enn tæplega viðurkennt eða
sett spurningarmerki við. Hér er átt
við svo nefnd dulræn fyrirbæri og
reynslu, svo sem svipi, vofur, reimleika,
líkamninga eða efnisfyrirbæri á miðils-
fundum, dulskynjanir, yfirskilvitlega
skynjunarhætti, svo sem fjarhrif eða
hugsanaflutning, fjarskynjun eða
skyggni, fortíðarskynjun og forspá.
F yrsta meginatriðið er að sanna
ótvírætt tilvist þessara íyrirbæra. í
þessu efni verður að gera afarstrangar
kröfur til sönnunargagna, engin smuga
má vera opin, svo að rekja megi t.d.
íjarhrif til venjuiegrar skynjunar og
túlkunar hennar. Ástæðan til þessara
ströngu krafna er sú, að mjög ólíklegt
er að óreyndu, að fjarhrif eða hug-
skeyti getf átt sér stað, þar sem girt
þykir fyrir að sáli'æn áhirf geti borizt
með rafbylgjum eða á annan kunnan
hátt frá einum mannsheida til annars.
Fyrirbæri þessi eru með öllu óskýran-
leg út frá þeirri Þekkingu, sem við höf-
um nú, og getum við.ekki komið þeim
heim við efnislögmál tilverunnar, eins
og við skiljum þau i dag.
Stundum getur þó staðið svo á, að
oinhver tilgáta, sem er að óreyndu
mjög ósennileg, virðist allt um það styð-
jast við margar og mikilvægar stað-
reyndir, og svo er hér. Margar athug-
anir og tilraunir benda til þess, að sum
þessi fyrirbæri gerist í raun, hver se*n
skýring þeirra kann að vera. Eiga sál-
fræðingar að vísa á bug rannsókn á
öllum þessum meintu fyrirbærum?
Schjelderup teiur það ekki rétt, því að
ekki „er ólíklegt, að þau eigi eftir að
hafa grundvallarþýðingu fyrir fram-
tíðarskilning okkar á manninum“ (bls;
6) þessi skoðun hans er ekki- ný. í
Sálarfræði sinni, sem út kom 1927, ritar
hann: „Það er vísindamönnum til lítils
sóma, að svo margir þeirra reyna að
neita afdráttarlaust sannleiksgildi fyr-
irbæra, sem þeir hafa ekki ómakað sig
til að rannsaka. Hleypidómalaus sál-
fræðingur gleðst yfir nýju rannsóknar-
efni, sem fellur honum í skaut, og
neitar því hvorki né játar, fyrr en
hann hefur rannsakað það“ (bls 7).
Með þetta sjónarmið að leiðarljósi svip
ast Schjelderup um við mörk hins ó-
þekkta. Hann vegur og metur sennileika
þessara fyrirbæra, lýsir rannsóknaráð-
ferðum, sem beitt er'við þau, og skýring-
artilraunum, sem fram hafa komið. Má
hér nokkuð teljast fullsannað? Hvað er
mjög sennilegt, hvað er næsta ósennilegt
eða blekking ein?
Skulu nú tekin nokkur dæmi.
Um efnisfyrirbæri og likamninga á
miðilsfundum segir höf., að öll seinni
tíma tilfelli, sem hafa verið rækilega
rannsökuð, hafi annað hvort reynzt blekk
irigar eða sterkur grunur hafi legið á, að
þar hafi verið brögðum beitt. Við örugg-
ari aðstæður verða efnisfyrirbæri á mið-
ilsfundum æ sjaldgæfari. Áður en inn-
rauð ljósmyndun kom til sögunnar, gátu
efnismiðlar beitt freklegum brögðum. Nú
geta þeir ekki hagað sér eftir geðþótta og
sfleiðingin er sú, að efnisfyrirbæri ger-
ast nú ekki lengur á miðilsfundum, þar
sem eftirlit er sem bezt má verða, en
gerast hins vegar þar, sem eftirlit er ekk-
ert eða ónógt. Hinn eini frægi efnismið-
ill, sem aldrei varð uppvís að svikum,
var Skotinn Daniel Dunglas Home (á
seinni hluta 19. aldar). „En hann var
aldrei rannsakaður til hlítar við þær var-
úðarráðstafanir, sem teljast nauðsynleg-
ar nú á dögum". (bls. 159). Niðurstaða
Schjelderups um efnisfyrirbæri er sú, að
tilvist þeirra sé ekki enn sönnuð.
Svipuð er afstaða Schjelderups til
reimleika bundna við ákveðna staði,
poltergeist, sem Vilmundur Jónsson hef-
ur nefnt skarkára, smbr. Hjaltastaða-
fjandann. Þegar rækileg rannsókn hefur
farið fram á þessum fyrirbærum, hefur
jafnan komið í Ijós, að ýmist hafa þar
verið brögð í tafli eða a.m.k. hefur ekki
tekizt að sanna þau ótvírætt. Dæmi þessa
er draugagangurinn á Borley-prestsetr-
inu í Englandi á 3. og 4. tug þessarar ald-
ar. Brezka sálarrannsóknarfélagið beitti
sér fyrir nákvæmri rannsókn í þessu máli
og við hana kom í ljós, að draugagangur
þessi hafði verið settur á svið af ýmsum
mönnum, m.a. leikur rökstuddur grunur
á því, að kunnur áhugamaður um dul-
ræn fyrirbæri, Harry Price, sem rann-
sakaði mest og lengst fyrirbærin á prest-
setrinu, hafi sjálfur búið til „lokasönnun-
ina“ fyrir sannleiksgildi reimleikanna.
lilvist fyrirbæra af þessu tagi telur
tíchjelderup ekki enn sannaóa.
ÍÍ vað veldur því, að margt fólk fæst
til þess að leggja trúnað á voiur og önn-