Lesbók Morgunblaðsins - 19.01.1964, Blaðsíða 12

Islendingasögur
Framhald af bls. 1.
lengd setninga og svipuð atriði. Að
vissu leyti má bera aðferð mína sam-
an við þá venju í rannsóknum á íslend-
ingasögum að tína til fleiri eða fæ-rri
,;orðalikingar“ milli tveggja eða fleiri
sagna, í þeim tilgangi að benda á senni-
leg áhrif þeii-ra á milli eða „rittengsl“.
En slíkar athugasemdir verða óhjá-
kvæmilega meira eða minna tilviljunar-
kenndar og nægja því ekki sem undir-
staða veruiegs samanburðar — af hve
mikilli skarpskyggni sem þær eru ann-
ars gerðar. Það verður að gera strangari
kröfur.
Þess vegna nota ég i ritgerð minni
hugtak, sem ég hef ieyft mér að skira
„parorð". En parorð er í þessu sam-
bandi orð, sem kemur fyrir aðeins í
Ileimskringlu annars vegar og í einni
af hinum fimm Islendingasögum hins
vegar. (Þó að sama orð sé til annars
staðar í ísl enzkum fornbókmenntum,
skiptir það engu máli hér.) Þannig hef
ég fundið sögnina að glúpna aðeins í
76. kafla Ólafs sögu helga hjá Snorra
(„Þá glúpnuðu sveinarnir“) og 18. kafla
Eyrbyggju („en er hanh sá, at þeir
ofruðu vápnunum, glúpnaði hann“), en
hvergi annars í sögum þeim, sem hér
um ræðir. Ég tel þá glúpna sem parorð
milli Heimski’inglu og Eyrbyggju.
f þessari tímafreku leit að parorðum
hef ég þó ekki tekið tillit til orða-
forðans í heild. Þannig hef ég sleppt
öilum þeim nafnorðum, sem merkja
alls konar áþreifanlega („konkret")
hiuti, til dæmis brók eða tjald. En
ástæðan er sú, að slík orð eru alveg
sérstaklega háð efni og sviði sögunn-
ar og segja okkur kannski frekar lítið
um persónulegt málfar höfundarins. Sá
sem talar á annað borð um brók eða
tjald, hann hlýtur að nota einmitt þau
orð. Að öðru leyti hef ég skipt orða-
forðanum í fjóra flokka: 1. Lýsingar-
orð. 2. Nafnorð, sem tákna menn, stöðu
eða eiginleika þeirra (t. d. foringi, helja,
skörungr). 3. Sagnorð. 4. Huglæg (,,ab-
strakt“) nafnorð, í víðtækri merkingu
þess orðs. Samtais hafa um 5500 mis-
munandi orð verið tekin upp á spjald-
skrá og bókuð blaðsíða í hvert skipti,
sem ég hef fundið þau. Auðvitað hefur
aðeins lítill hluti þessara 5560 orða
reynzt parorð í þeim skilningi, sem að
ofan getur. Hins vegar var nauðsyn-
legt að orðtaka textana nákvæmlega,
þar sem enginn gat vitað íyrirfram,
hvaða orð gætu verið parorð. Þó var
að sjálfsögðu sleppt algengustu orðun-
um, þeim sem koma fyrir mörgum sinn-
um í hverri sögu, svo sem mikill, bóndi,
ríða, tími.
Þó að parorðin séu samkvæmt skil-
greiningu tiltölulega sjaldgæf orð, þurfa
þau ekki að vera óvenjuleg eða áber-
andi frá okkar nútíma sjónarmiði. Lik-
lega myndu fáir hafa ímyndað sér, að
lvsingarorðið fölr kæmi fyrir einungis
hjá Snorra og í Njálu, og nafnorðið
snilld aðeins hjá Snorra og í Laxdælu
— svo að nokkur dæmi séu nefnd. Þetta
sýnir meðal annars, að ekki má tieysta
„máltilfinningu" sinni um of, þegar út
fyrir okkar eigin samtíma kemur.
Ég taldi parorðin fyrir hvern hinna
fjögurra flokka séistaklega. En til þess
að reyna, hve áreiðanleg aðferð mín
væri, skipti ég Heimskringlu (um
228000 orð) í tvo hluta nokkurn veg-
inn jafnstóra — „Snorri A„ (Ólafs saga
Tryggvasonar og Ólafs saga helga: 119000
orð) og „Snorri B“ (allar hinar sögurn-
ar í bókinni ásamt Prológus: 109000 orð)
— og bar svo saman íslendingasögurnar
fimm við báða hluta Heimskringlu
hvorn um sig. Þannig reyndist par-
orða-fjöldinn milli „Snorra A“ annars
vegar og fslendingasagnanna hins veg-
ar vera sá, sem eftirfarandi tafla sýnir.
En rúmsins vegna eru hér allir fjórir
orðaflokkarnir taldir saman:
Snorri A &
Egla
(62000 orð) Laxdæla 193 193 39,5%
(58000 orð) Eyrbyggja 83 89 18,0%
(38000 orð) Njála 49 80 16,5%
(97000 orð) Grettla 74 47 9,5%
(61000 orð) 79 80 16,5%
S:a 489 100,0%
í þessari töflu merkja tölurnar til
vinstri hinn raunverulega parorða-
fjölda. Þannig hafa 49 slík parorð fund-
izt milli „Snorra A“ og Eyrbyggju, orð
sem ekki koma fyrir í hinum fjórum
sögunum. En með því að stærð hinna
fimm íslendingasagna er talsvert mis-
munandi, þá gefa þessar tölur dálítið
villandi mynd af hlutföllunum. Það
verður þess vegna að breyta þessum
tölum á þann hátt, að það megi bera
þær saman beint. Einfaldast og réttast
virðist að nota þríliðu. Auðvitað mætti
nota hvaða stærð sem er (t.d. 50000 orð)
sem mælikvarða við þessa breytingu.
En þar sem áhugi okkar beinist nú
fyrst og fremst að stöðu Eglu, legg ég
þá sögu til grundvallar og læt hana
halda tölu sinni (193). Þá má til dæmis
reikna út tölu Njálu þannig:
74 x
------ = --------; x = 47.
97000 62000
Hinar nýju tölur — hlutfallstölurnar
— standa til hægri feitletraðar. Eins
og sjá má, breytast „grunntölur" Lax-
dælu og Grettlu lítið, þar sem þessar
sögur báðar eru svipaðar áð stærð og
Egla. Hins vegar hækkar tala Eyrbyggju
og lækkar tala Njálu mjög mikið, í
hlutfalli við mismunandi stærð þessara
rita.
Hin háa hlutfallstala Eglu (193) vek-
ur strax eftixtekt; hún er meira en
tvöfalt hærri en tala Laxdælu (89),
sem kemur næst. Ef parorðin skiptust
alveg jafnt milli hinna fimm sagna, þá
mundi hver fá 20% þeirra. En hin
193 parorð Eglu eru 39.5% allra. Þessi
saga tekur með öðrum orðum tvöfald-
an hlut! En þar að auki ríkja mjög
svipuð hlutföll í hverjum og einum
hinna fjögurra orðaflokka: af lýsingar-
crðum fær Egla 33.5%; af nafnorðum,
sem tákna menn, 41.5%; af sagnorðum
39.0%; af huglægum („abstrakt") nafn-
orðum 43.0%. Þetta getur varla verið
tilviljun.
Næsta tafla sýnir á tilsvarandi hátt
parorða-fjöldann milli „Snorra B“ ann-
ars vegar og hinna fimm íslendinga-
sagna hins vegar:
Snorri B &
Egla .............. 156 156 37,0%
Laxdæla ............. 78 83 19,5%
Eyrbyggja .......... 40 65 15,5%
Njála ............... 62 40 9,5%
Grettla ............. 76 77. 18,5%
S:a 421 .100,0%
Tölurnar eru hér alstaðar dálítið
lægri en áður, fyrst og fremst af þeirri
einfcldu ástæðu, að „Snorri B“ er um
10000 orðum styttri en „Snorri A“. En
Egla heldur sinni stöðu og tekur hér
37.0% af öllum parorðum. Laxdæla, sem
kemur næst, fær ekki nema 19.5%.
Þá er komið að þriðju töflunni, en
hún virðist taka af allan vafa. Ef hin
mörgu parorð milli Eglu annars vegar
og Heimskringlu hins vegar benda á
sameiginlegan höfund þessara rita, þá
ættu „Snorri A“ og „Snorri B“ að sýna
svipaðan skyldleika. Þó öllu heldur
nokkru meiri skyldleika, þar sem kon-
ungasögurnar í Heimskringlu hljóta að
eiga meira sameiginlegt sín á milli en
með "íslendingasögu. En til þess að sann-
reyna þetta ei-u í þriðju töflunni talin
parorðin milli „Snorra A“ annars vegar
og eftirfarandi fimm texta hins vegar:
„Snorra B“, Laxdælu, Eyrbyggju, Njálu,
Grettlu. Það er að segja, „Snorri B“ hef-
ur komið i staðinn fyrir Eglu í fyrstu
töflunni. En þar sem Egla er „grunuð“
um að vei'a eftir Snorra, þá er nauð-
synlegt að sleppa henni í þessu sam-
bandi.
Auðvitað breytist nú parorða-fjöldinn
milli „Snorra A“ og hinna fjögurra fs-
lendingasagna mikið frá fyrstu töflunni.
Þannig falla niður öll þau parorð, sem
áður voru parorð milli einhverrar þeirra
og bæði „Snorra A“ og „Snorra B“, þar
sem „Snorri B“ hefur nú lent í saman-
burðinum við sömu skilyrði og íslend-
ingasögurnar. En þegar Eglu er sleppt,
koma hins vegar í staðinn ýmis ný par-
orð milli „Snorra A“ og hinna íslend-
ingasagnanna, sem sé öll þau orð, sem
íundust áður einungis í „Snorra A“ og
Eglu auk til dæmis Njálu. Slíkt fyrr-
verandi „þríorð" — er svo mætti segja —
breytist nú í parorð milli „Snorra A“
og Njálu. Við fáum þá eftirfarandi töflu,
þar sem „grunntölurnar“ standa til
■vinstri og hlutfallstölurnar (alltaf mið-
aðar við stærð letraðar: Snorri A & Eglu) til hæ-gri fedt-
Snorri B ... 293 167 43,0%
Laxdæla 73 18,5%
Eyrbyggja ... 37 60 15,5%
Njála 53 34 8,5%
Grettla 55 56 14,5%
S:a 390 100,0%
„Snorri B“ tekur þannig 43.0% af öll-
um parorðum, en Laxdæla, sem kemur
næst, verður að láta sér nægja 18.5%.
Það er atbyglisvert, hve mikið þessi
hlutföll minna á sérstöðu Eglu í hinum
töflunum. Það hefði sem sagt vel mátt
gera ráð fyrir, að munurinn hefði reynzt
meiri, þó að sami maðurinn væri höf-
undur bæði Heimskringlu og Eglu.
Þessi rannsókn hefur þá leitt í ljós
staðreynd, sem mætti orða á þennan
hátt: Þegar Egla er frá sjónarmiði „par-
orðanna" borin saman við Heimsiki'inglu,
þá hagar hún sér svo að segja nákvæm-
lega eins og þegar báðir helmingar
Heimskringlu („Snorri A“ og „Snorri
B“) eru bornir saman hvor við annan.
En að því leyti er Egla gersamlega frá-
brugðin hinum íslendingasögunum.
Það virðist vera aðeins ein eðlileg
skýring á þessu: að Snorri Sturluson
sé höfundur bæði Eglu og Heimskringlu.
Það mætti hugsa sér vissar mótbárur
gegn þessari niðurstöðu. Sumum finnst
kannski fjórar íslendingasögur þrátt fyr-
ir allt helzti lítið samanburðarefni. —
En parorða-aðferðin leyfir ekki, að allt
of margir mismunandi textar séu dregn-
ir inn samtímis í slíkan samanburð. Segj-
um að mér hefði tekizt að ná í hundr-
að mismunandi íslendingasögur eða
- þætti og bókað parorð þeirra hverrar
um sig með „Snorra A“ og „Snorra B“
í töflum eins og hér að framan. Þá er
mjög hætt við, að tölurnar hefðu orðið
of lágar, til þess að hægt væri að draga
ákveðnar ályktanir af þeim. Af þeim
orðum, sem voru áður parorð milli
Heimslci'inglu og hinna fimm íslendinga-
sagna, hlytu sem sé flest að vera til
að minnsta kosti einhvers staðar í hin-
um nýju níutíu og fimm textum — og
myndu um leið hætta að vera parorð.
Þar með er ekki sagt, að það hefði ekki
verið hægt, og ef til vill æskilegt að
víkka hringinn svolílið. Eftir að rann-
sókn mín birtist, hef ég sjálfur at-
hugað, hvaða áhrif það mundi fá að
draga inn sögur eins og Fóstbræðra
sögu, Heiðarvíga sögu, Gísla sögu Súrs-
sonar og Glúmu í töflurnar með hinum
fimm. En sú tilraun varð aðeins til þess,
að sérstaða Eglu birtist í enn skýrara
Ijósi.
Þó að skyldleiki Eglu og Heims-
kringlu speglist í svo einkennilega
skörpum dráttum, þá mundi einhver
gagnrýnandi kannski halda því fram,
að sá skyldleiki gæti stafað af svipuðu
efnisvali, líkum aldri þessaxa rita, eða
hvoiutveggja. En eins og kunnugt er,
er Egla almennt talin elzt af þeim fimm
Islendingasögum, sem teknar eru til
meðferðar í pai-orða-rannsókninni; auk
þess stendur Egia að sumu leyti nær
konungasögunum efnislega en hinar. —
Til að mæta fyrirfram slikum mótbár-
um tók ég fyrir í fyrsta lagi nokkrar
íslendingasögur, sem fræðimenn halda
að séu með þeim elztu (Fóstbræðra
sögu, Hallfreðar sögu, Heiðai-víga sögu),
í öðru lagi konungasögu (Ólafs sögu
Tryggvasonar eftir Odd Snorrason),
sem með vissu er talin ein heimild
Snorra. Samkvæmt aðferð, sem hér yrði
of langt að gera grein fyrir, voru þess-
ar söguir samprófaðar við hinar og áhrif
þeirra á parorða-fjöldann athuguð. —
Niðurstaðan varð í stuttu máli sú, að
sérstaða Eglu haggaðist ekki neitt.
Að lokum er eftir að minnast nokkr-
um orðum á „handritaástandið“. Er ekki
niðurstaða mín af parorða-rannsókn-
inni öhjákvæmilega út í bláinn, þar
sem við vitum ekkert um upprunalegt
málfar Eglu og Heimskringlu, en vitum
það eitt með vissu, að það hefur breytzt
frá afriti til afrits? Mótbára sú er að
vísu þung, þegar um neikvæða niður-
stöðu er að ræða. Það væri sem sé
hugsanlegt, að upprunalegum sögutexta
hefði verið það breytt gegnum fjölda
afrita, að höfundai-einkenni málfarsins
væru orðin mjög óljós. En það horfir
öðruvísi við, þegar niðurstaðan reynist
jákvæð. Það þyrfti sannarlega fífldirfsku
1il að halda því fram, að hinn sérstæði
parorða-fjöldi milli Heimskringlu og
Eglu væri árangurinn af breytingum
afi'itara gegnum áratugi! Það er langt-
um sennilegra, að þessi mörgu parorð
ljósti upp um höfundinn, og að þau
hafi frá upphafi verið fcekar fleiri en
iærri.
Þó að mér virðist „höfundarrétturM
Snorra að Eglu þar með sannprófaður
— að þýí leyti sem yfirleitt er hægt að
tala um sönnun í slíkum máluim — þá
má bæta við nokkrum málfarsati'iðum
af öðru tæi, sem staðfesta niðurstöðu
parorða-rannsóknarinnar.
Flestir lesendur íslenzkra fornsagna,
sem væru aðspurðir, myndu líklega
gizka á, að sögnin kveðask „segjast" og
atviksorðið nú í sömu merkingu og
,þá‘ — „Ok nú ferr hann“; „ok skiljask
nú“; „Nú mælti Áskell“ (dæmin frá
Reykdæla sögu; það mætti kalla þetta
„epískt nú“) — væm bæði mjög algeng
í þessum bókmenntum. En það kernur
í ljós við nánari athugun, að tíðni þess-
ara orða er afar breytileg, og að ein-
mitt Egla og Heimskringla eni sér-
stæðar að þessu leyli: bæði ltveðask og
„epískt nú“ eru þa,r mjög sjaldgæf.
í Eglu eru samtals 7 dæmi af kveðask.
Miðað við stærð Eglu eru í „Snorra A“
8 dæmi og í „Snorra B“ 5 dæmi. Sam-
kvæmt sama mælikvarða hafa Laxdæla
134, Eyrbyggja 55, Njála 73 og Grettla
92 dæmi. En þar að auki hef ég talið-
dæmin í tuttugu og átta öðrum íslend-
ingasögum (rúmJega 400000 orð). Af
þeim er Fóstbræðra saga lægst með 21
dæmi, er Flóamanna saga hæst með
337. Það má bæta því við, að gömul
konungasaga eins og Ólafs saga Tryggva
sonar eftir Odd Snorrason (S-gerð) hef-
ur 144 dæmi — alltaf miðað við stærð
Eglu Tíðni sagnarinnar kveðask í Eglu
og Heimskringlu er með öðrum orðum
þrisvar sinnum lægri en í þeirri sögu
(Fóstbræðra) af ofangreindum þrjátíu
og þremur, sem sýnir fæstu dæmin!
Mjög svipað er ástatt um „episkt
nú“. í Eglu eru 15 dæmi. Miðað við stærð
þessarar sögu eru í „Snorra A“ 17 en
í „Snorra B“ 18 dæmi. Auk þess hef
ég rannsakað þrjátíu og einn mismun-
andi sagnatexta — samtals urn 831000
orð; í þeim hópi eru bæði íslendinga-
sögur og konungasögur eins og Fagr-
skinna og Morkinskinna. Hæst af öllum
þessum sögum er Reykdæla saga með
1230 (!) dæmi en lægst Eyrbyggja með
65; meðaltalið er 278. Jafnvel lægsta
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
1. tölublað 1964.