Lesbók Morgunblaðsins - 19.01.1964, Blaðsíða 6
ur slfk fyrirbæri, þrátt fyrir veikan sann-
ana grundvöll? spyr Schjelderup. „Hvað
veldur því, að fólk sér vofur? Afturganga
getur nefnilega verið nógu raunsönn sem
huglæg reynsla" (bls. 169). Af því, sem
villt getur um fyrir mönnum, má nefna
prett’ miðla eða þeirra, sem setja vitandi
eða óvitandi fyrirbæri þessi á svið. Af
brögðum sjónhverfingamanna má tals-
vert læra um það, hvernig hægt er að
villa um fyrir áhorfendum á einfaldan
hátt. Dæmi er þess, að slyngur sjón-
hverfingamaður (Davey) setti á svið fyr-
irbæri á falsmiðilsfundum, með þeim ár-
angri, að ýmsir andahyggjumenn, sem
viðstaddir voru, fengust ekki til að trúa
öðru en að hér væri um yfirnáttúrleg
fyrirbæri að ræða, jafnvel eftir að þeim
hafði verið sagt hið sanna. Hjátrú, og
trú, sterk sannfæring um að fyrirbæri
þessi gerist, skökk eftirtekt, eftirvænt-
ing, sefjun off hópsefjun, ómeðvitaðar
sálflækjur, hæfi dulvitundarinnar til
þess að geta í eyður og færa í sögubún-
ing f jölþættan ímyndanaheim á örskömm
um tíma og síðast en ekki sízt, vond at-
hugunarskilyrði — allt þetta getur vald-
ið misskynjuniun og glapsýnum. Og við
bætist svo rangminni.
A.hugi rannsóknarmanna hefur í
seinni tíð einkum beinzt að dulskynjun-
um (extrasensory perception, skammstaf
að ESP). Helztu tegundir dulskynjana
eru fjarhrif (télépathie), vitneskja um
það, sem gerist í huga annars manns;
fjarskynjun eða skyggni (clairvoyance)
er dulskynjun hluta eða atburða; þegar
maður skynjar eða verður áskynja um
ókomna atburði, er talað um forspá eða
framsýni (précognition), en um fortíðar-
skynjun (rétrocognition), þegar um er að
ræða hliðstæða vitneskju um liðna at-
burði. Þessi ESP-fyrirbæri eru þá ýmist
fólgin í beinu hugarsambandi manna
milli eða öllu heldur sambandi, sem
ekki er unnt að rekja til venjulegrar
skynjunar, eða í vitneskju um hluti og
atburði, fjarlægja í rúmi og/eða tíma,
sem fyrir virðist girt, að maðurinn hafi
getað aflað 9ér með „eðlilegum" hættL
ESP-fyrirbæri geta gerzt í venjulegri
vöku, í draumi eða í annarlegu ástandi,
svo sem í dáleiðslu eða í miðilsástandi.
Þau gerast að mestu í dulvitund eða hjá-
vitund manna, og geta þeir enga grein
gert sér fyrir þvi, hvernig þeim berst
þessi vitneskja.
Schjelderup rekur ýmis 'dæmi um
sýnir og vitranir. Vísindalegt sannana-
gildi þeirra er lítið, einkum þegar þær
hafa gerzt fyrir löngu eða þegar frá-
sögnin um þær er skráð löngu eftir á.
Margt gengst í minni og frásögn, og
elztu dæmin eru oftast ævintýralegust.
Jafnvel þeir fyrirburðir, sem vottfestir
eru og skráðir skömmu eftir að þeir
gerðust, eru „ekki nógu traustur vísinda
legur grundvöllur fyrir jafnbyltinga-
kennda skoðun og tilgátuna um „ESP“
(bls. 189). En samt eru nokkrir atburð-
anna svo furðulegir, að torvelt er að
skýra þá með eðlilegum hætti, svo sem
sýn Larkins 1918. Niðurstaða höf. er
þó sú, að þáttur yfirskilvitlegrar skynj-
unp - i þessum sjálfkvæmu (spontan)
fyrirbærum, sé ekki ótvírætt sannaður.
]\f aSst ræðir Schjelderup miðils-
ástand og dulskynjamr. Miðilsástand
er bæði frábrugðið venjulegum svefni
og dáleiðslu og einkennist mjög af per-
sónuklofningi. Stjórnandi eða „andar“
nota miðilinn sem málpípu sína, stund-
um er sami stjórnandinn árum saman
og er furðuheilsteyptur persónuleiki og
sjálfum sér samkvæmur. Frægust allra
hugmiðla er frú Piper, og stjórnandi
hennar var í mörg ár persónugerving-
ur, sem nefndi sig dr. Phinuit. Kvaðst
hann hafa verið franskur læknix snernma
á fyrra hluta 19. aldar í lifanda lífi. Ekki
mælti dr. Phinuit samt á franska tungu,
þekking hans í læknisfræði var nær
engin og ekki tókst að grafa upp neinn
fianskan lækni með þessu nafni, þrátt
fyrir mikla eftingrennslan. Maður, sem
gengur undir gerviheitinu G. Pelham og
andaðist 1892, kom skömmu síðar fram
á miðilsfundi hjá frú Pipær og hélt hann
því áfram í mörg ár. Notaði hann yfir-
leitt ósjálfráða skrift frú Pipers meðan
liún var í miðilsástandi. G.P. kom fram
sem furðu fastmótaður og samkvæmur
persónuleiki. Á fundunum kom fram
sægur þekkingaratriða, sem hún hefur
ekki getað aflað sér fyrirfram með
eðlilegu móti. Er þess kostur að skýra
þessa vitneskju með þekktum sálfræði-
iögmálum, t.d. að frú Piper hafi aflað
sér hennar á fundunum með því að
hagnýta sér á undraverðan hátt svo
kallaðar „örsmáar vísbendingar“ við-
staddra eða veitt upp úr þeim þes9a vit-
neskju? Sumir „huglesarar" hafa þenn-
an hæfileika í ríkum mæli, bregst þeim
varla að finna t.d. hlut, sem falinn er
í sama eða jafnvel í öðru herbergi, svo
frnmarlega sem einhver inni veit, hvar
hann er. En þessi tilgáta skýrir ekki
allt. Hvernig fóru stjómendur frú
Pipers að afla sér vitneskju um það,
sem hvorki rainnsóknarmjaðurinn né
nokkur annar viðstaddur hafði hugmynd
um? En það er staðreynd, að á miðils-
fundum geta slíkar upplýsinga.r komið
fram. Hljótum við þá ekki að viður-
kenna dulræna gáfu miðilsins? Ekki
óhjákvæmilega. Við varðveitum með
okkur miklu meira af fyrri reynslu
okkar en við erum okkur vitandi um
Þessi dulvitaða vitneskja getur svo birzt
í ómeðvituðum og ósjálfráðum hreyf-
ingum eða á annan hátt, og vera kann,
að miðillinn skynji þær og túlki rétt.
Þessum möguleika verður að gera ráð
íyrir, en höf. telur þó, að ekki verði
komizt hjá tilgátunni um, að sumir hug-
miðlar séu gæddir ESP-hæfileika (smbr
svo nefnd víxlskeyti). Stundum er þessi
vitneskja, eftir því sem séð verður „ut-
an takmarka þess, sem nokkur lifandi
vera getur vitað á .þeim tíma, sem mið-
ilsboðin koma fram“. (bls. 211).
O chjelderup rekúr svo helztu'
skýringartilraunir, sem fram hafa kom-
ið: Spíritíska tilgátan er sú, að þeir,
sem tala um miðilinn, séu það, sem
þeir segjast vera: — framliðnir
menn, sem með nokkrum hætti
hafa lifað af þá breytingu, er við
köllum dauða. Ýmsir vísindamenn í
fremstu röð hafa talið, að tilgáta
þessi komi bezt heim við staðreyndir.
„Það er sannarlega engin ástæða til að
ræða um hina spíritísku skýringu með
þeirri háðslegu lítisvirðingu, sem algeng
er hjá vísindamönnum og öðrum, sem
yfirleitt þekkja ekkert til þeirrar reyn-
slu, sem byggt er á‘ (bls. 213). En
allt um það telur höf. svo mikla agnúa
vera á þessari skýripgu og hún hafa
í för með sér slíka gerbreytingu á vís-
indalegum skilningi á manneðlinu, að
hann hvetur til ýtrustu varfærni. Harla
örðugt er á núverandi stigi þekkingar
í sálarfræði og læknisfræði að gera
ráð fyrir, „að til sé minni, hugsun og
persónuleiki án lifandi heila“ (bls. 214).
Auk þess mæla ýmsar staðreyndir gegn
þessari tilgátu: Þegar vel er að gáð,
eru ýmsar gloppur í þekkingu og skap-
gerð p>ersónanna, sem fram koma
á miðilsfundum, svo að bágt er
að trúa því, að þær séu það,
sem þær segjast vera. Siðferðilegur
veikleiki virðist yfirleitt einkenna
stjórnendurna; „Þeir viðhafa tvöfeldni,
þeir segja eitt og annað, og þegar það
kemur ekki heim, snúa þeir sig út úr
því aftur“ (bls. 215). Loks á tilbúið
fólk og lifandi fólk það til
að koríia fram á miðils-
fundum sem andar á sama eða svipað-
an hátt og látnir menn. Af öllu þessu
liggur beinna við að ætla, að þær per-
só.iur, sem korna fram á miðilsfundum,
séu persónuklofningar eða hugarfóstur
miðilsins sjál'fs. En eftir sem áður er
ósvarað þeirri spurningu, hvaðan mið-
illinn fái vitneskju 9em ekki er unnt
að rekja til skynjana eða minninga hans
sjálfs. Er það vegna hughrifa frá þátt-
takendum á fundinum? Tilgáta um ein-
falt samband milli miðils og fundar-
manna er ekki heldur fullnægjandi, því
að eins og áður er sagt, kemur stundum
fram vitneskja, sem engir, hvort sem
þeir eru nær eða fjær, virðast geta haft
hugmynd um. Sú tilgáta hefur því
komið fram, að miðillinn væri ekki að-
eins í sambandi við lifandi menn, held-
ur einnig frapiliðna. Við þá fæst þó
ekki beint samband um miðlana. Stjórn-
endur og sambandsverurnar eru per-
sónuklofningar miðilsins sjálfs og geta
veitt viðtöku fjarhrifum bæði frá lif-
andi mönnum og látnum. Þetta er hin
svo nefnda nýspírítiska tilgáta eða kenn
im En að dómi Schjelderups hefur ekk
ert enn komið fraim á miðilsfundum,
jafnvel ekki í víxlskeytunum, sem sé
ótvíræð sönnun annars lífs, því að þau
geta sannanlega átt sér stað milli lifandi
manna. Mögulegt er, að túlka öll miðils-
fyrirbæri „án þess að gera ráð fyrir
nokkrum áhrifum framliðinna á miðl-
ana. En raunar verður þá að teygja
liarla vítt þá tiigátu, að unnt sé að öðl-
ast þekkingu með hjálp ESP“ (bls. 224).
En þeir ESP-hæfileikar, sem við verðum
þá að eigna lifandi fólki til þess að
skýra miðilsfyrirbærin, virðast næstum
því eins ótrúlegir og fjarhrif frá látnu
fólki. Hér er ekki auðveldra kosta völ.
„Samt hljótum við að leita raka í þessa
■átt. Vísindin geta ekki leitað skýringa
lijá hinum látnu, fyrr en við vitum
miklu meira um möguleika og takmark-
anir ESP hjá þeim, sem lifa“ (bls. 224).
Og aðalleiðin til þess að auka þokkingu
okkar í þessu efni eru dularsálfræði-
legar tilraunir.
Nýtt tímabil hefst í vísindalegum
rannsóknum á dulskynjunum, þegar
J.B. Rhine stofnaði til tilrauna sinna í
Duke-háskólanum í Bandaríkjunum um
1930. Notar hann einkum spilagetraun-
ir. A hvert spil er prentuð mynd, alls
eru myndirnar 5, og í hverjum pakka
eru .25 spil, 5 af hverri gerð. Líkur þess
að gizika á rétt spil eru því 1:5. Rhine
endurbætti smám saman tilraunaskil-
yrðin, skildi að sendanda og getrauna-
manninn, svo að þeir gátu ekkert sam-
band haft sín á milli. Þegar fjöldi
manna hafði verið prófaður, kom í ljós,
að sumir þeirra gátu miklu oftar upp
á hinu rétta, en ef tilviljun ein hefði
ráðið. Snjallasti maðurinn, Pearce, gat
rétt til 8,7 sinnum á hver 25 spil, við
endiurteknar tilraunir (alls 750 tilgát-
ur). Líkindi á því að honum tækist
þetta af. tilviljun er samkvæmt venju-
iegum líkindareikningi 1020 eða einn á
móti hundrað milljónum milljóna
milljóna (bls. 234). Mest sönnunargildi
fyrir tilvist ESP-hæfileika eru fjölmarg
ar tiiraunir á sama einstakling við trygg
tilraunaskilyrði. Þeir, sem til lengdar
geta miklu oftar en vera á upp á réttu
spili, hafa ótvíræða ESP-hæfileika, en
þeir eru því miður álíka sjaldgæfir og
úrvalsmiðlar, og er þetta m.a. mikil
hindrun í vegi ESP-tilrauna.
Skekkjur geta ekki einungis stafað
af ótryggilegum tilraunaskilyrðum,
heldur einnig af tölfræðilegri úr-
vinnslu og útreikningum. Deila hefur
staðið um, hvort réttmætt sé að nota
líkindareikning við tilraunir sem þess-
ar. Mögulegt er, „að sú hending, sem
ræður úrslitum í ESP-tilraunum, sé
einhvers konar tölfræðileg rökskekkja,
án nokkurs sálfræðilegs gildis“ (bls.
236). En skoðun flestra stærðfræðinga
er þó sú, að líkindareikningsaðferðin sé
vel nothæf við þessar rannsóknir, þeg-
ar varúðar er gætt.
Svipaðar tilraunir hafa síðan verið
gerðar í ýmsum löndum af þjálfuðum
og vel menntuðum rannsóknarmönn-
um, svo sem enska stærð- og eðlisíræð-
ingnum S. G. Soal, Tyrrell o. fl. Hafa
þær í öllum verulegum atriðum stað-
fest niðurstöður Rhines og ýmislegt
skýrzt betur. Fjarlægðin milli sendanda
og viðtakanda virðist ekki draga úr
hughrifum, a. m. k. ef hún er ekki
meiri en 200 enskar mílur. Þessar tíl—
raunir benda ákveðið til þess, að rnenn
geti orðið áskynja um óorðna atburðL
svo ótrúlegt sem það þó er, og sumar
tiiraunir Rhines vekja jafnvel þann
grun, að menn geti með hugsun sinni
haft áhrif á teningakast eða að menn
gfcti með hugaráhrifum einum orkað 4
hreyfingu hluta (hugmegin). Fullgiid
sönnun á hugmagni á sór enn langt
1 land, en ef þessi tilgáta reynist hafa
við sterk vísindaleg rök að styðjast,
verður að taka til endurskoðunar vanda
málið um dulræn efnisfyrirbæri.
.Schjelderup telur, að meiri hluti
nútíma sálfræðinga berji höfðinu við
steininn og neiti að viðurkenna raun-
hæf sönnunargögn um staðreyndir, af
því að þær falla ekki inn í venjubundið
hugmyndakerfi fræðigreinar þeirra.
Líkir hann þeim við andstæðinga
Galileis, sem „neituðu að horfa í sjón-
auika hans til þess að verða ekki vitni
að þeirri hneykslanlegu sjón, sem hafði
ekki rétt til að vera til samkvæmt opin-
berlega viðurkenndum vísindum þeirra
tíma“ (bls. 246). Því má þó ekki
gteyma, að hér er um mjög byltmga-
kenndar tilgátur að ræða, eins og höf.
er mætavel ljóst, svo að fylista þörf er
á mikilli varfærni. Mönnum hefur
aldrei verið ljósara en nú mikilvægi
rannsókna í dularsálfræði, og hafa þær
þegar hlotið „opinbera" viðurkenningu.
ESP-fyrirbæri eru viðurkennt rann-
sóknarsvið í fjölmörgum háskólum vest-
an hafs Og austan og að því er virðist
einnig í Rússlandi. Háskólarnir í Lond-
on, Oxford og Cambridge hafa tekið
gildar doktorsritgerðir, sem fjalla um
dularsálfræðileg efni. Prófessorsem-
bætti í dularsálfræði eru fyrir víst við
Dukeháskólann í Bandaríikjunum. í
Utrecht í Hollandi og í Freiburg í Þýzka
landi og ef til vill víðar. Um þrír ara-
tugir eru liðnir síðan Sorbonneháskól-
inn viðurkenndi ESP-fyrirbæri sem vís-
indalegt rannsóknarsvið. Þessa ber að
geta, þegar talað er um fordóma sál-
fræðinga, sem ég vil þó engan veginn
gera lítið úr.
I niðurlagi bókar sinnar leggur
Sohjelderup áherzlu á, að sálarfræðin
sé nú á vegamótum. Honum virðist til-
gátan um tilvist ESP hafin yfir allan
rökstuddan efa. „Með áður óþekktum
hætti — án hjálpar skilningarvitanna —
getur fólk komizt í samband hvað við
annað og við ytri atburði og hluti."
(bls. 253). En þetta þýðir það, að stað-
reyndir þessar stangast á við núgildandi
kenningu um samband sálarlífs og heila,
sem studd er ótölulegum staðreyndum:
......sálarlífið er nákomið gerð heil-
ans, starfi heilans og efnaskiptum heil-
ans. Sálarlíf og heilastarfsemi er ekki
unnt að hugsa sér hvað án annars. Hér
eru tvær hliðar sama fyrirbæris. Allt
sálarlíf er rígbundið heilanum" (bls.
253).
Allt veltur á því, hvort tilvist dular-
sálfræðilegra fyrirbæra sannast ótví-
rætt, eða hvort þau reynast blekking
ein. Úr því fæst ekki skorið nema með
meiri, nákvæmari og víðtækari rann-
sóknum. A meðan þær leiða ekki eða
að svo miklu leyti sem þær leiða ekki
til ótvíræðrar niðurstöðu, verðum við að
fresta því að taka ákveðna afstöðu til
málsins. Ég hef áður ritað um þetta:
„Ef tilvist þessara fyrirbæra sannast ör-
ugglega og skýring finnst á því, með
hvaða hætti þau gerast, opnast ný sjón-
armið, sem munu gerbreyta skilningi
manna á eðli sálarlífsins, á sambandi
sálar og heila, og verða hinn mikilvæg-
asti áfangi, sem náðst hefur til þessa
í allri hinni löngu og torsóttu viðleitni
mannsins til þess að þekkja og skiljá
sjálfan sig. Ef tilvist þeirra sannast og
nokkur skýring finnst á eðli þeirrar
orku, sem bak við þau býr, fæ ég ekki
betur séð en hugmyndir sálfræðinga um
sálina muni nálgast að ýmsu leyti býsna
6 LESBOK morgunblaðsins
2. tölublað 1964.