Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.1964, Blaðsíða 13

Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.1964, Blaðsíða 13
Eftír séra Sigurb Einarsson / híolti Kvæði Einars Benediktssonar, Kvöld í Róm, er fyrst prentað í Skírni árið 1905. Sennilegast er, að það sé nokkurn veginn 60 ára gam- elt, er við höldum 100 ára afmæli Einars. Sumarið 1903 fór Einar Benedikts son til Bretlands. í þeirri för gerð- ist það, að vinur hans brezkur býð- ur honum með sér til Italíu og þigg ur Einar boðið. Fara þeir víða um Italíu, koma með vissu til Róma- borgar, Feneyja og Milanó. Þessi ferð varð mjög afdrifarík fyrir Ein ar, þroska hans sem skálds og skáld- skapar afköst. Vafamál er, að hann hafi farið nokkra eina för, sem varð honum ^ro frjó í þeim efnum. Skýrir frú Valgerður Benediktsson frá í bók sinni að í þeirri ferð mynd uðust drögin að Ítalíukvæðum hans: Kvöld í Róm, Bátferð (sem er minn- ingar frá Feneyjum), Skuggar (myndir frá Rómaborg), Skýjafar (hugleiðingar um atburði úr forn- sögu Rómverja), Colosseum og Kirkjan í Mílanó. Efalaust hefur Einar fengið kveikinn í fleiri kvæði sín í þessari för, eða þegið úr henni myndir í þau. Hún varð til þess að víkka sjónhring hans og kynni af háttum lýða og landa og Einar var næmur og fljótur að átta sig. Hún leiddi hann á slóðir hárrar fornmenningar, sem hann virti og unni. Á suðurslóðum skýrðust minn ingar þessarar menningar og tóku á sig lifandi myndir. Förin hefur og að öðru leyti margvíslega rótað við hugsunum hans, knúið fastar á hann um að leita úrlausnar þeirra við- fangsefna, sem hann hafði áður fengizt við, eins og ný gagntakandi reynsla gerir jafnan, þar sem vök- ull andi á hlut að máli. Það er einn- ig upp úr þessu ferðalagi, sem persónuleiki Einars tekur ábærilega að bera mót heimsborgarans í hugs- unarhætti, sniði og fasi. Hann er af eigin raun og kynnum að verða heimamaður í alþjóðlegri menningu samtíðar sinnar, á þann hátt sem tæpast nokkur samlandi hans af samtímamönnum átti kost á að verða, handgenginn því, sem hún átti glæsilegast í fortíðarerfð og minningum, og glöggskyggn á þau þjóðfélagsöfl, sem byltust undir yfir borði hennar og stýrðu rás fram- vindu hennar. Þetta kemur mjög g'lögglega í ljós síðar í skáldskap hans, og má þar til nefna kvæði eins og Tempsá og Sólarlag í Hrönnum Þetta persónumót birtist jafnharð- an í framgöngu hans og viðbrögðum, tiginmennsku og glæsibrag. Glæsi- men'nska Einars var raunar þá þeg- ar löngu að orði gjörð, en hún varð slík á þessu blómaskeiði ævi hans og upp þaðan, að hvarvetna vakti athygli, en aðdáun margra þeirra óskipta, sem Einari kynntust nánar. ÍMieð Ítalíu-kvaeðum Einars kveð- ur algerlega við nýjan tón í íslenzkum bókmenntum, og væri þó sennilega rétt- ara að segja, að með þeim hafi íslenzkum bókmenntum aukizt nýr þáttur. Við- fangsefnin voru fullkomin nýjung, en heillandi, inn í íslenzka ljóðagerð. f list fögrum búningi lauk Einar þarna upp töfraheimum Suðurlanda, sem Norður- landabúinn hefur löngum rennt munar- augum til. Ferðakvæði Einars, bæði þau, sem birtust í Hafblikum og síðari bókum hans, voru ef til vill það í skáld- skap hans, sem mest heillaði þá kynslóð fslendinga, sem nú er orðin vel mið- aldra, æskufólkið, sem stóð „með lang- ferðahugann við lágreista bæinn“, en hæpnar vonir um að fá honum nokkru sinni fullnægt. Gulldraumur Einars hinn mikli til handa íslendirngum hafði þá enn ekki rætzt. Margt bar til þess, að einmitt ferða- kvæði Einars urðu lesendum hans og aðdáendum svo hugfólgin: Nýstárlegt efni og stór útsýn til framandi heima, og þá ekki síður hitt, að í þessum kvæð- um njóta sín hvað bezt ýmsir frábær- ustu eiginleikar Einars, gleggni hans, sjónskyn og myndlistarhæfileiki. Hann var yfirburðahagleiksmaður í því að draga upp lifandi myndir þess, er fyrir augu hans bar, en dýpt og þungi kvæð- anna liggur í því, hve trúr Einar er sjálfum sér og skáldlegum markmiðum sinum í því að láta ekki fjötrast við ásýnd hlutanna eina saman, heldur brjótast frá yfirborðinu til kjarnans. Þessi kvæði eru því þrungin af lífsspeki, engu síður en skáldlegri fegurð, og geyma sum stórfenigiegustu tilraunir Einars til þess að ráða fyrir sér gátu lífs og örlaga, eins og til dæmis kvæðið Kvöld í Róm. að er kvöld í Róm, „kvöld með rauðri skikkju og bláum faldi“, örstutt en einstæð lýsing á suðrænu kvöldi. Tíber sígur seint og hægt i æigi, seint og þungt — með tímans göngulagi. Og nú tekur saga liðinna alda að svífa fyrir hugarsjónum skáldsins, eins og sýning skuggamynda á tjaldi. Síbreyti- legir og svipulir glamparnir á vat’ns- borði elfarinnar, sem með rennsli sínu minnir á óstöðvandi straum tímans, seiða fram fyrir sjónir þess mynd eftir mynd, þangað til öll saga borgarinnar, saga Rómavaldsins, liggur því opin og öndverð fyrir augum frá sínu glæsilega upphafi til síns dapurléga endadægurs. „Sjónir hugar sjá þá dauðu og horfnu, sigurfólkið“, sem framaþrá námgirni, veggirni og þrá til auðæfa brennur af enni og augum. Menn sem bera eld vilj- ans og hreystinnar í taugum og ástheit- ar konur, sem eru stoltar eins og gyðj- ur, byggja saman lundarfar og líkams- atgervi hinna sterku niðja, og leggja þannig saman hornstein Rómavaldsins. Aldirnar líða. Faigrar, réttleitar konur og brúnaþungir menn engjast í þeim kvölum, sem hóglífið leggur þeim á herðar. Andlitsdrættirnir eru leiðir og sjúkir, limirnir mýkri en hægindið, sem hvílir þá. Ástlaus hjörtun seilast í mun- að með uppgerðarfjöri, sem sótt er í eitraðar nautnir, en láta drembiláta myndir: Andstæður þjóðfélagsins magn- ast, átökin harðna. Á rústum bruna og blóðsúthellings tjaldar æskan háborðs- sæti, en drekkur í senn banaskálar drottnaranna og hinna undirokuðu. Heiftarneistinn í ösku þrælsóttans, dauðabeygurinn falinn undir gervi drambs og þótta, „bera af sér fræ i nýjar sálir“, vígðar glötun og dauða í bræðra- byltu. Tíber streymir — nýjar myndir: Frægðarþjóðin glatar heiðri sínum með afrækslu sinnar fornu trúar, en hrapar sjálf til dauðs í falli gæða sinna. Elliær bernska úthellir í blindni blóði þjóð- anna, og milli tveggja siða i fálmi fellir fjöreigg sinnar eigin gæfu af stalli, iv.. l’ýjar myndir, — það dregur að endalokunum. Dómslúðurinn gellur hærra og hærra. Landið stynur undir flýjandi hersveitum. Tíminn líður. — Baráttunni er lokið. — Sviðið hljóðnað. — Fjandmaður og vinur hvíla eins og bræður í gröfum,. sem skreyttar eru villtum rósum og sjálfsánum trjám. — Skuggamyndir sögunnar sökkva í faðm fljótsins — og skáldinu finnst dauðahrollur fara um borgina: Lækkar, dökknar loftsins blái faldur. Lýsist kvöldsins rauða skikkja — og hrynur. Hrynur, eins og blóðstokkið veldi Róm- ar, afrek hennar, snilli og frægð. Allir afglapar allra tíma halda að ekkert hafi gerzt, fyrr en þeir koma til sögunnar, ekkert, sem nokkurs sé vert. Og þegar þeim er lokið, þá gerist ekk- ert framar. Það hefur enginn orkt fyrr en þeir, enginn málað fyrr en þeir, enginn gert skúlptúr fyrr en þeir, enig- inn skrifað tónlist fyrr en þeir. Og svo er öðru hvoni tilkynnt, að með ein- hverju tilteknu verki, sem einhver þess- ara kappa hefur lokið, sé viðkomandi listgrein dauð. Verkið er svo yfirvættís fullkomið, að þar með hefur sú listgrein lokið hlutverki sínu í veröldinni, tján- ingarhæfni hennar er gjörónýtt, við- fangsefni hennar dæmd, þýðingu hennar lokið. Þannig höfum vér með stuttu millibili lesið andlátsfregnir, skáld- sagnagerðar, myndrænnar málaralistar, klassiskrar tónlistar. Þær eru efalaust fleiri, þó ég muni ekki í svip. Oig þetta þykja að vonum mikil tið- indi og góð. Einn af ruðningsmönnum þess, er koma skal á rústunum, öskrar út yfir söfnuð sinn: „Eg er andskotann ekkert séní!“ Það skal tekið fram, að þetta á að vera ljóð, en hitt er alveg vafamál, hvort höf- undurinn þurfti að gefa út svona há- væra opinbera tilkynningu um, að hann væri ekki gæddur snilliigáfu. En gervi- mennskan, tildrið og menntunarleysið vill nú hafa þetta snið á hlutunum. En hvar, sem skipa skal Einari Benediktssyni til rúms, þá er það alveg víst, að hann á ekki heima í sveit með afglöpum neinnar kynslóðar. Hann veit, að það hefur margt gerzt, áður en hann kom til. Og af því, að hann er gæddur menntun — oig ég held, að ég nenni ekki að biðja afglapana neinnar afsök- unar á orðinu — þá veit hann, að þetta sem gerzt hefur, kemur honum við. Og af því að hann er skáld, þá skynjar hann það sem köllun sína að tjá þessa vitneskju. Og af því, að hann er snill- ingur, gerir hann það með þeim hætti, að úr verður stórbrotið listaverk. ess vegna lætur Einar Bene- diktsson verða þáttaskil í kvæðinu sínu. Hann hefur kveðið sex erindi. Hann á önnur sex eftir. Hann hefur rennt arnaraugum yfir söigu Rómar, eftir er að gera þess grein, hvað sú saga í raun og veru tjáir hon- um. Edward Gibbon reit söguna um hnignun og hrun Rómaveldis í tólf bind- um oig varði nálega allri ævi sinni til. Það rit er uppspretta óviðjafnanlegrar þekkingar og sígilt listaverk að máli og stíl. Einar Benediktsson yrkir sex erindi um sama efni eftir stundardvöl í Róma.borg, en þau eru að sínu leyti eins tæmandi saga og fulLgilt listaverk, eins og stórvirki Gibbons. Bæði til samans gefa þau glögga mynd af þeim mun, sem er á vinnubrögðum sagnfræð- ings og afburða skálds. Gibbon laggur frá sér penna, þegar sögunni er lokið og allt saigt, sem þekking má framast vita. Einar Benediktsson lætur ekki penna falla úr hendi, fyrr en hann hefur gert tilraun til þess að ráða þann leyndar- dóm, hvert gildi þessi saga hefur í við- burðarás alheimsins, hvert er hið eilífa, varanlega gildi hennar. Kvæði hans verður tólf erindi, jafnmörg og bindi Gibbons. Síðari þáttur kvæðisins hefst með þessari alvöruþrungnu spurninigu: Caesiars borg! Skal stríð þitt, dáð og draumur drukkna í geimsins sjón, sem hljóðlaus straumur? Skulu verk þín afgrunns unnum vafin, ævispor þín heims af brautum skafin? Á næsta leiti við þessar spurningar er svo spurningin mikla, sem stöðugt brennur í hug skáldsins, spurningin um samband hins stundlega og eilífa, sam- band efnis og anda, hins varanlega og 4 Framhald á bls. 15 tónninn var Einars eigin. Með þeim blés mælgi skýla andlegri fátækt sinm. hressandi andblæ, framandlegum og Tíber streymir — tíminn líður. Nýjar Einar Benediktsson (1906) 83. tbl. 1964 LESBOK MORGUNBLAÐSINS 13

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.