Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.1964, Blaðsíða 2

Einar Benediktsson um fertugt.
Oss vantar hér lykil hins gullraa gjalds,
að græða upp landið frá hafi til fjalls.
Hanm opnar oss hliðin til heiðanna,
á miðin,
í honum býr kjarni þess jarðneska
valds.
Þaran lykil skal fsland á fcVdinni finna
fiá afl þeirra hluta, er skal vinna."
£j g ætla mér ekki þá dul að rekja
til raeinnar hlítar ævisögu Einars 3ene-
diktssoraar í grein þessari, pví síður að
gera grein fyrir skáldskap hans. Um
skáldsniili hans hafa ritað aðrir menn,
mér færari, og murau gera. Hinsvegar tel
ég, að starf Einars á sviði þjóðmálanna
og verklegra framkvætmda hafi af ýms-
uim verið varametið. T.d. tel ég það
sleggjudóm um Einar, sem birtur er á
bls. 711 í „Laiusu máli" og heflur nú
að mestu leyti verið endurteki.m í er-
indi í Ríkisútvarpinu í sambandi við
aldarminninfgu hans.
í dómi þessum er rætt um ástæðurn-
*¦ ar fyrir því hvers vegna forusta Einars
um stórvirkjun fallvatna á íslandi hafi
ékki enzt til framikvæmda.
Dómurinn er á þess leið:
„Miklu réðu þar um ytri aðsteeðuir,
aldarfar og fyrirstöður. En mestu réðu
innanverð öfl. Einar var í senn of stór
huga og draumhuiga til þess að hent-
aði hagnýtu athafnalífi, fyrir skáldsjón
um hans hrundu takmörkin milli raun-
heima og oskheima. En þar með sfcapaði
hann sér það föðurland, sem var hon-
um verðugt yrkásefni. Og félögin og fyrir
tækin, sem sér nú svo lítinn stað á fram
kvæimdasviðinu, urðu fjárhagslegur bak
hjallur eins mesta stórskálds okkar og
gáfu hori/um kost þeirra laragdvala erlend
is, án slita við heimalandið, sem gert
hafa ská!dskap hans yfirtaksimeira (sic)
>- og stærra (sic) í sniðum en orðið hefði
með eingangraðri utanlandsvist eða ó-
slitniuim embættisferH á íslandi."
Þau ummæli, að Einar hafi verið „of
stórhuga og'draumihuga til þess að hent
aði hagnýtu athafnalífi" voru afsakan-
leg í byrjun aldarinnar, en eru það ekki
lengur.
Frú Valgerður Einarsdóttir Benediktsson á þrítugsaldri.
Næstu tvö árin var hann lengst af full-
trúi hjá föður sínum. Haustið 1894 seat
hann að í Reykjavík. Hann stofnaði til
lögfræðiskrifstofu, og hóf útgáfu blaðs-
ins „Dagskrár" 1896. Kom hann upp
eigin prentsmiðju og gaf „Dagskrá" út
um tíma sem dagblað, hið fyrsta í land-
inu. Hann fékkst við fasteignasölu og
varð málafærslumaður við yfirréttinn.
Einiar eigraaðist fyrir aldamót Glasgow-
eignina, er talið var mesta stórhýsi i
Reykjavík á þeim tíma, og seldi eignina
árið 1902 fyrir tuttugu og fínnm þúsund
krónur, sem var offjár í þá daga. Glas-
gow-eignina brann 18. apríl 1903
til kaldra kola. Húsið stóð vest-
an við „L,iverpool", neðst yið
Vesturgötu sunnanverða. Eiraar eign
aðist og nokkrar af helztu jörðum
í nágrenni Reykjavíkur og átti þær ým-
ist einn eða með öðrum, þ.á.m. Skild-
inganes, Korpúlfsstaði, Elliðavatn,
Vatnsenda og Keldur. í>á keypti hann
hverajarðirnar Krísuvík og Nesjaveili
og átti þær um áraibugaskeið ásaimt mörg
um öðrum jarðeignum og lóðaréttindum
í Reykjavík og annarsstaðar. Vatns- og
veiðiréttinda aflaði hann sér víðsvegar
um land.
E,
E
inar lauk lögfræðiprófi 1892.
I ragileradinigar hófu veiðar á
eimknúnium togurum undir lok
nítjándu aldar. Mæltust togveið-
ar þeirra hér við land mjög
i!la fyrir vegnia ágengni þeirra,
en landhelgisgæzla af hálfu Dana var
lítil sem engin. Bölvuðu íslendingar
allri togaraútgerð í sand og ösku, en
keyptu í tugatali til landsins hin gömlu
þilskip, sem Eng'.endingar lögðu niður.
Nutu menn til þess fiárhagslegs sfcuðn-
ings Landsbankans. Einar ritaði í blað
sitt .Dagskrá" hvatninigargrein 1897 um
að íslendángiar öfluðu sér sjálifir hinna
nýju skipa og myndi sá útvegur brátt
eflast svo að landsmönnum yrði stór-
gróði að. Tillögur hans fengu enga á-
heyrn á æðri stöðum. Haldið var áfram
að styðja kaup þilskipanna. Heill ára-
tugur leið þar til Thor Jensen, Halldór
Kr. Þorsteinsson og fleiri. keyptu fyrsta
nýja tog>arann til landsins. Einar vildi
láta reisa skipasmíðastöð í Reykjavík.
Var hann þar einnig Iangt á undan sín-
uin tímia. Hann átti þátt í stofraun ís-
landsbanka, sem varð aðal bakhjarl
hinnar nýju togaraútgerðar. Þess má
geta, að Einar gaf Reykjavíkurborg
Gvendarbrunna, er vígðir voru af Guð-
mundi biskupi góða á 13. öld, eitt hið
bezta vatnsból höfuðborgar, sem um
getur.
E
inar fylgdist manna bezt með
þvi, sem var að gerast erlendis í at-
vinnumálum og nýjum uppfinningum
Hann var meðal fyrstu íslendinga, sem
gerðu sér grein fyrir iðnbyltingu þeirri,
sem myndi fylgja í kjölfar rafmagnsins,
og þeim auði, sem leysa mætti úr viðj-
um með virkjun fallivatna og hveraorku
íslands.
Á þessum árum höfðu aðeins örfáir
fslendingar nokkurn skilning á hug-
myndum Einars um nýtiragu íslenzlcra
fallvatna til rafmagnsframleiðslu, sem
yrði grundvöllur að stóriðju á fslandi,
m.a. áfburðarverksmiðja og sementsverk
smiðju.
Slíkar hugwiyndir fóru fyrir ofan
garð og neðan hjá ö'lum almenningi.
Ungur stúdent, Konráð SteÆánsson
frá Flögu í Vatnsdal, sem seinna varð
meðal brautryðjenda í loðdýrarækt á
íslandi, sótti til Alþingis um 800 króna
styrk á fjárlögum 1904-1905 til þess að
nema rafmagnsfræði í Þýzkalandi. Fjár-
hagsnefnd Alþingis fjallaði um þessa
umsiókn og synjaði henni einuim rómi
með þessutm rökstuðningi:
„Nefndinni þótti það ekki neitt lífs-
spursmál, að þessi maður færi að leggia
stund á nám suður í í>ýzkalandi. Nefnd-
in efar ekki, að hann sé sérlega prakt-
ískur, áhuigamikill og vel greindur, en
af því að þefcba nám er svo sérsfcakt, þá
er óvist að hvaða notum það kemur.
Öðru máli hefði verið að gegna, ef hér
hefði verið um það að ræða að leggja
stund á fræðigrein, sem nauðsynleg
væri fyrir aðalatvinnuvegi vora."
Þessi afgreiðsla fjárhagsnefndar Al-
þingis lýsir vel því skilningsleysi, sem
þá var hér á landi á verklegum fram-
förum og tækni 20. aldarinnar.
Þótt ekki sé miðað við þessi ósköp,
er skilniragur Einars Benediktssonar á
verkleguim framkvæmduim á sama tíma
undraverður.
í aldamótakvæði sírau segir Einar:
„Fram! Temdu fossins giainm,
framfara öld!"
Kvæðið Dettifoss orti Einar 1904. f>ar
segir m.a.:
„Hye mætti bæta lands og lýðs vors
kjör
að leggja á bogastreng þinn kraftsins 5r,
að nota máttinn rétt í hrapsins hæðum,
svo hafin yrði í veldi fallsins skör.
— Og frjómögn lofts má draga að blóml
og björk,
já, búning hitans sníða úr jökuls
klæðum.
Hér mætti leiða h'f úr dauðans 5rk
og íjósið tendra í húmsins eyðimörk
við hjartaslög þíns afls í segulæoum. —
Ég þykist skyn.ia hér sem djúpt í draum,
við dagsbrún tímans, nýja maignsins
straum, ,
þá aflið, sem í heilans þráðum þýtur,
af þekkirag æðri verður lagt í taum.
— Er hiugarvaldsiras voldug öld oss næí,
þá veröld deyr ei, er hún guð sinn lítur,
þá auga mianns sér allri fjarlægð fjær,
þá fraimsýn andans ljosi á eilífð slær
og mustarðskorn af vilja björgin
brýtur?"
E:
I inar kom fyrstur íslendinga
auga á gildi uppfinningar Marconis, sem
fann upp tæki til þess að senda þráð-
laus skeyti milli fjarlægra staða. Fyrir
atbeina Einars var sumarið 1905 reist
fyrsta loftskeytaimasbur á fslandi vi5
Rauðará í Reykjavík svo erlendar frétt-
ir bárust hingað samtímis. Einaogrun ís-
lands var rofin.
Á fyrsta áratug aildarinraar og fram
til heimsstyrjaMarinnar fyrri, sem hiófst
1914, urðu stórkostlegar framfarir í at-
vinnuháttum þjóðanna í Mið- og Vest»
ur-Evrópu, Norðurlönduim, Bretlands-
eyjum og í Bandaríkjunum.
Notkun rafmagns- og eimknúinna
véla og skipa fæa-ðist í aukana. Auð-
félög og auðmenn stórþjóðanna keppt-
ust um að leggja fé í fyrirbæki í fjar-
lægum tæknilega vanþróuðum löndum.
Á árunuim 1905-1908 framfcvæmdu
Norðmenn 5-6 stórvirkjanir fallvatna,
Framhald á bls. 4
2 L.ESBÓK MORGUNBLAÐSIISJS
33. tbl. 1964