Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.1964, Blaðsíða 2

Einar Benediktsson um fertug-t.
Frú Vaigerður Einarsdóttir Benediktsson á þrítugsaldrL
Oss vantar hér lykil hins gullna gjaids,
að græða upp landið frá hafi til fjalls.
Hann opnar oss hliðin tii heiðanna,
á miðin,
í honum býr kjarni þess jarðneska
valds.
Þarnn lykil skal fsland á ö’dinni finna
fá afl þeirra hluta, er skal vinna.“
E g ætla znér ekki þá dul að rekja
til neinnar hlítar ævisögu Einars Bene-
diktssonar í grein þessari, því síður að
geira grein fyrir skáidskap hans. Um
skáldsniUi hams hafa ritað aðrir menn,
mér færari, og munu giera. Hinsvegar tel
ég, að starf Einars á sviði þjóðmálanna
og verklegra framkvætmda hafi af ýms-
uim verið vanmefið. T.d. tel ég það
sleggjudóm um Einar, sem birtur er á
bls. 711 í „La/usu máli“ og hefur nú
að mestu leyti verið endurteki.in í er-
indí í Ríkisútvarpinu í sambandi við
aldarminninigu hans.
í dómi þessum er rætt um ástæðum-
ar fyrir því hvers vegna forústa Einars
um stórvirkjun fallvatna á íslandi hofi
ekki enzt til framkvæmda.
Etómurinn er á þess leið:
„Miklu réðu þar uim ytri aðstæður,
aldarfar og fyrirstöður. En mesitu réðu
innanverð öfl. Einar var í senn of stór
huga og draumhuiga til þess að hent-
aði hagnýtu athafnalifi, fyrir skáldsjón
um hans hrundu takmörkin milli raun-
heima og óskheima. En þar með skapaði
hann sér það föðurland, sem var hon-
um verðugt yrkisefni. Og félögin og fyrir
tælcin, sem sér nú svo lítinn stað á fram
kvæimdasviðinu, urðu fjárhagslegur bak
hjallur eins mesta stórskálds okkar og
gáfu honum kost þeirra lanigdvala erlend
is, án slita við hejmalandið, sem gert
hafa ská'.dskap hans yfirtaksmeira (sic)
og stærra (sic) í sniðum en orðið hefði
með eingangraðri utanlandsvist eða ó-
slitnium embættisferli á Islandi."
f>au umtnæli, að Einar hafi verið „of
stórhuga og draumihUiga til þess að hent
aði hagnýtu athafnaiífi" voru afsakan-
1-eg í byrjun aldarinnar, en eru það ekld
lengur.
E inar lauk lögfræðiprófi 1892.
Næstu tvö árin var hann lengst af fuill-
trúi hjá föður sínum. Haustið 1894 sezit
hann að í Reykjavík. Hann stofnaði til
lögfræðiskrifstofu, og hóf útgáfu blaðs-
ing „Dagskrár“ 1896. Kom hamn upp
eigin prentsmiðju og gaf „Dagskrá“ út
um tíma sem diagblað, hið fyrsta í land-
inu. Hann fékkst við fasteignasölu og
varð málafærslumaður við yfirréttinn.
Einiar eignaðist fyrir aldamót Glasgow-
eignina, er talið var mesta stórhýsi í
Reykjavík á þeim tíma, og seldi eignina
árið 1902 fyrir tuttugu og fimim þúsund
krónuir, sem var offjár í þá daga. Gias-
göw-eignina brann 18. april 1903
til kaldra kola. Húsið stóð vest-
an við „Liverpool", neðst við
Vesturgötu sunnanverða. Einar eign
aðist og nokkrar af helztu jörðum
í nágrenni Reykjavíkur og átti þær ým-
ist einn eða með öðrum, þ.á.m. Skild-
inganes, Korpúlfssitaði, Elliðavatn,
Vatnsenda og Keldur. Þá keypti hiann
hverajarðimar Krísuvík og Nesjavelli
og átti þær um áraibugaskeið ásaimit mörg
um öðrum jarðeignum og lóðaréttindum
í Reykjavík og annarsstaðar. Vatns- og
veiðiréttinda aflaði hann sér víðsvegar
um land.
E nglendirngar hótfu veiðar á
eimkniúnum togurum undir lok
nítjándu aldar. Mæltust togveið-
ar þeirra hér við land mjög
i!la fyrir vegna ágengni þeirra,
en landhelglsgæzla af hálfu Dana var
lítil sem engin. Bölvuðu íslendingar
allri togaraútgerð í sand og ösku, en
keyptu í tugatali til landsins hin gömlu
þilskjp, sem Englendingar lögðu niður.
Nutu menn til þess fiárhagslegs stuðn-
ings Landsbankans. Einar ritaði í blað
sitt ,.Dagskrá“ hvatningargrein 1897 um
að Islendingiar öfluðu sér sjáltfir hinna
nýju skipa og myndi sá útvegur brátt
eflast svo að landsmönnum yrðj stór-
gróði að, Tillögur hans fengu enga á-
heym á æðri stöðum. Haldið var áfram
að styðja kaup þilskipanna. Heill ára-
tugur leið þar til Thor Jensen, Halldór
Kr. Þorsteinsson og fleiri keyptu fyrsta
nýja togarann til landsins. Einar vildi
láta reisa skipasmíðastoð í Reykjavík.
Var hann þar einnig langt á undan sín-
um tímia. Hann átti þátt í stofnun ís-
landsbanka, sem varð aðal bakhjarl
hinnar nýju togaraútgerðar. Þess má
geta, að Einar gaf Reykjavikurborg
Gvendarbrunna, er vígðir vom af Guð-
mundi biskupi góða á 13. öld, eitt hið
bezta vatnsból höfuðborgar, sem um
getur.
E inar fylgdist manna bezt með
því, sem var að gerast erlendis í at-
vinnumálum og nýjum uppfinningum.
Hann var meðal fyrstu íslendinga, sem
gerðu sér grein fyrir iðnbyltingu þeirri,
sem myndi fylgja í kjöltfar rafmagnsins,
og þeim auði, sem leysa mætti úr viðj-
um nreð virkjun fallivatna og hveraorku
íslands.
Á þessuim árum hötfðu aðeins örfájr
íslendingar nokkum skilning á hug-
myndum Einars um nýtingu íslenzkra
fallvatna til rafmagnsframleiðslu, sem
yrði gmndvöllur að stóriðju á íslandi,
m.a. áburðarverksmiðja og sementsverk
smiðju.
Slíkar hugmyndir fóru fyrir ofan
giarð og neðan hjá ö'lum almenningi.
Ungur stúdent, Konráð Stetfánsson
frá Flögu í Vatnsdal, sem seinna varð
meðal brautryðjenda í Ioðdýrarækt á
íslandi, sótti til Alþingis um 800 króna
styrk á fjárlögum 1904-1905 til þess að
nema rafmagnsfræði í Þýzkalandi. Fjár-
hagsnetfnd Alþingis fjallaði um þessa
umsókn og synjaði henni einuim rómi
með þessum rökstuðningi:
„Nefndinni þótti það ekki neitt lífs-
spursmál, að þessi maður færi að leggia
stund á nám suður í Þýzkalandi. Netfnd-
in etfar ekki, að hann sé sérlega prakt-
ískur, áhuigamikill og vel greindur, en
af því að þetitia nám er svo sérsbafct, þá
er óvíst að hvaða notum það kemur.
Öðru máli hetfði verið að gegna, ef hér
hefði verið um það að ræða að leggja
stund á fræðigrein, sem nauðsynleg
væri fyrir aðalatvinnuvegi vora.“
Þessi afgreiðsla fjárhagsnetfndiar Al-
þingis lýsir veil því skilningsleysi, sem
þá var hér á landi á verklegum fram-
förum og tækni 20. a'darinnar.
Þótt ekki sé miðað við þessi ósköp,
er skilningur Einars Benediktssonar á
verkleguim framkvæmdum á sama tímia
undraverður.
í aldamótakvæði sínu segir Einar:
„Fram! Temdu fossins gamm,
framfara öld!“
Kvæðið DettitfoGs orti Ejnar 1904. Þar
segir m.a.:
„Hye mætti bæta lands og lýðs vors
kjör
að leggja á bogastreng þinn kraftsins ör,
að nota máttinn rétt í hrapsins hæðum,
svo hafin yrði í veldi fallsins skör
— Og frjómögn lofts má draga að blómi
og björk,
já, búnjng hitans sníða úr jökuils
klæðum.
Hér mætti leiða líf úr dauðans 5rk
og ljósið tendra í húmsins eyðimörk
við hjartaslög þíns afls í segulæðum. —
Ég þykist skynja hér sem djúpt f draum,
við dagsbrún tímans, nýja maignsins
straum,
þá aflið, sem í heilans þráðum þýtur,
af þekkinig æðri verður lagt í taum.
— Er hugarvaldsins voldug öld oss næf,
þá veröld deyr ej, er hún guð sinn lítur,
þá auga manns sér allri fjarlægð fjær,
þá fraimsýn andans ljóisi á eilífð slær
og mustarðskorn atf vilja björgin
brýtur?“
E inar kom fyrstur íslendinga
auga á gildi uppfinningar Marconis, sem
fann upp tæki til þess að senda þráð-
laus skeytj milli fjarlægra staða. Fyrir
abbeina Einars var suimarið 1905 reist
fyrsta loftskeytaimastur á fslandi við
Rauðará í Reykjavík svo erlendar frétt-
ir bárust hingað samtímis. Einanigrun fs-
lands var rotfin.
Á fyrsta áratug aldarinnar og fram
til heimsstyrj aldarinniar fyrri, sem hiófst
1914, urðu stórkostlegar fraimtfarir í at-
vinnuháttum þjóðanna í Mið- og Vest-
ur-Bvrópu, Norðurlönduim, Bretlands-
eyjum og í Bandaríkjimum.
Notkun rafmagns- og eimknúinna
véla og skipa fæirðist í aukana. Auð-
félög og auðmenn stórþjóðanua keppt-
ust um að leggja fé í fyrirtæki í fjar-
lægum tæknilega vanþróuðutn löndum,
Á árunum 1905-1908 framfcvæmdti
Norðmenn 5-6 stórvirkjanir fallvatna,
Framhald á bls. 4 -
2 LESBÖK MORGUNBLAÐSIMS
33. tbl. 1964