Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.1964, Page 2

Lesbók Morgunblaðsins - 08.11.1964, Page 2
Einar Benediktsson um fertug-t. Frú Vaigerður Einarsdóttir Benediktsson á þrítugsaldrL Oss vantar hér lykil hins gullna gjaids, að græða upp landið frá hafi til fjalls. Hann opnar oss hliðin tii heiðanna, á miðin, í honum býr kjarni þess jarðneska valds. Þarnn lykil skal fsland á ö’dinni finna fá afl þeirra hluta, er skal vinna.“ E g ætla znér ekki þá dul að rekja til neinnar hlítar ævisögu Einars Bene- diktssonar í grein þessari, því síður að geira grein fyrir skáidskap hans. Um skáldsniUi hams hafa ritað aðrir menn, mér færari, og munu giera. Hinsvegar tel ég, að starf Einars á sviði þjóðmálanna og verklegra framkvætmda hafi af ýms- uim verið vanmefið. T.d. tel ég það sleggjudóm um Einar, sem birtur er á bls. 711 í „La/usu máli“ og hefur nú að mestu leyti verið endurteki.in í er- indí í Ríkisútvarpinu í sambandi við aldarminninigu hans. í dómi þessum er rætt um ástæðum- ar fyrir því hvers vegna forústa Einars um stórvirkjun fallvatna á íslandi hofi ekki enzt til framkvæmda. Etómurinn er á þess leið: „Miklu réðu þar uim ytri aðstæður, aldarfar og fyrirstöður. En mesitu réðu innanverð öfl. Einar var í senn of stór huga og draumhuiga til þess að hent- aði hagnýtu athafnalifi, fyrir skáldsjón um hans hrundu takmörkin milli raun- heima og óskheima. En þar með skapaði hann sér það föðurland, sem var hon- um verðugt yrkisefni. Og félögin og fyrir tælcin, sem sér nú svo lítinn stað á fram kvæimdasviðinu, urðu fjárhagslegur bak hjallur eins mesta stórskálds okkar og gáfu honum kost þeirra lanigdvala erlend is, án slita við hejmalandið, sem gert hafa ská'.dskap hans yfirtaksmeira (sic) og stærra (sic) í sniðum en orðið hefði með eingangraðri utanlandsvist eða ó- slitnium embættisferli á Islandi." f>au umtnæli, að Einar hafi verið „of stórhuga og draumihUiga til þess að hent aði hagnýtu athafnaiífi" voru afsakan- 1-eg í byrjun aldarinnar, en eru það ekld lengur. E inar lauk lögfræðiprófi 1892. Næstu tvö árin var hann lengst af fuill- trúi hjá föður sínum. Haustið 1894 sezit hann að í Reykjavík. Hann stofnaði til lögfræðiskrifstofu, og hóf útgáfu blaðs- ing „Dagskrár“ 1896. Kom hamn upp eigin prentsmiðju og gaf „Dagskrá“ út um tíma sem diagblað, hið fyrsta í land- inu. Hann fékkst við fasteignasölu og varð málafærslumaður við yfirréttinn. Einiar eignaðist fyrir aldamót Glasgow- eignina, er talið var mesta stórhýsi í Reykjavík á þeim tíma, og seldi eignina árið 1902 fyrir tuttugu og fimim þúsund krónuir, sem var offjár í þá daga. Gias- göw-eignina brann 18. april 1903 til kaldra kola. Húsið stóð vest- an við „Liverpool", neðst við Vesturgötu sunnanverða. Einar eign aðist og nokkrar af helztu jörðum í nágrenni Reykjavíkur og átti þær ým- ist einn eða með öðrum, þ.á.m. Skild- inganes, Korpúlfssitaði, Elliðavatn, Vatnsenda og Keldur. Þá keypti hiann hverajarðimar Krísuvík og Nesjavelli og átti þær um áraibugaskeið ásaimit mörg um öðrum jarðeignum og lóðaréttindum í Reykjavík og annarsstaðar. Vatns- og veiðiréttinda aflaði hann sér víðsvegar um land. E nglendirngar hótfu veiðar á eimkniúnum togurum undir lok nítjándu aldar. Mæltust togveið- ar þeirra hér við land mjög i!la fyrir vegna ágengni þeirra, en landhelglsgæzla af hálfu Dana var lítil sem engin. Bölvuðu íslendingar allri togaraútgerð í sand og ösku, en keyptu í tugatali til landsins hin gömlu þilskjp, sem Englendingar lögðu niður. Nutu menn til þess fiárhagslegs stuðn- ings Landsbankans. Einar ritaði í blað sitt ,.Dagskrá“ hvatningargrein 1897 um að Islendingiar öfluðu sér sjáltfir hinna nýju skipa og myndi sá útvegur brátt eflast svo að landsmönnum yrðj stór- gróði að, Tillögur hans fengu enga á- heym á æðri stöðum. Haldið var áfram að styðja kaup þilskipanna. Heill ára- tugur leið þar til Thor Jensen, Halldór Kr. Þorsteinsson og fleiri keyptu fyrsta nýja togarann til landsins. Einar vildi láta reisa skipasmíðastoð í Reykjavík. Var hann þar einnig langt á undan sín- um tímia. Hann átti þátt í stofnun ís- landsbanka, sem varð aðal bakhjarl hinnar nýju togaraútgerðar. Þess má geta, að Einar gaf Reykjavikurborg Gvendarbrunna, er vígðir vom af Guð- mundi biskupi góða á 13. öld, eitt hið bezta vatnsból höfuðborgar, sem um getur. E inar fylgdist manna bezt með því, sem var að gerast erlendis í at- vinnumálum og nýjum uppfinningum. Hann var meðal fyrstu íslendinga, sem gerðu sér grein fyrir iðnbyltingu þeirri, sem myndi fylgja í kjöltfar rafmagnsins, og þeim auði, sem leysa mætti úr viðj- um nreð virkjun fallivatna og hveraorku íslands. Á þessuim árum hötfðu aðeins örfájr íslendingar nokkum skilning á hug- myndum Einars um nýtingu íslenzkra fallvatna til rafmagnsframleiðslu, sem yrði gmndvöllur að stóriðju á íslandi, m.a. áburðarverksmiðja og sementsverk smiðju. Slíkar hugmyndir fóru fyrir ofan giarð og neðan hjá ö'lum almenningi. Ungur stúdent, Konráð Stetfánsson frá Flögu í Vatnsdal, sem seinna varð meðal brautryðjenda í Ioðdýrarækt á íslandi, sótti til Alþingis um 800 króna styrk á fjárlögum 1904-1905 til þess að nema rafmagnsfræði í Þýzkalandi. Fjár- hagsnetfnd Alþingis fjallaði um þessa umsókn og synjaði henni einuim rómi með þessum rökstuðningi: „Nefndinni þótti það ekki neitt lífs- spursmál, að þessi maður færi að leggia stund á nám suður í Þýzkalandi. Netfnd- in etfar ekki, að hann sé sérlega prakt- ískur, áhuigamikill og vel greindur, en af því að þetitia nám er svo sérsbafct, þá er óvíst að hvaða notum það kemur. Öðru máli hetfði verið að gegna, ef hér hefði verið um það að ræða að leggja stund á fræðigrein, sem nauðsynleg væri fyrir aðalatvinnuvegi vora.“ Þessi afgreiðsla fjárhagsnetfndiar Al- þingis lýsir veil því skilningsleysi, sem þá var hér á landi á verklegum fram- förum og tækni 20. a'darinnar. Þótt ekki sé miðað við þessi ósköp, er skilningur Einars Benediktssonar á verkleguim framkvæmdum á sama tímia undraverður. í aldamótakvæði sínu segir Einar: „Fram! Temdu fossins gamm, framfara öld!“ Kvæðið DettitfoGs orti Ejnar 1904. Þar segir m.a.: „Hye mætti bæta lands og lýðs vors kjör að leggja á bogastreng þinn kraftsins ör, að nota máttinn rétt í hrapsins hæðum, svo hafin yrði í veldi fallsins skör — Og frjómögn lofts má draga að blómi og björk, já, búnjng hitans sníða úr jökuils klæðum. Hér mætti leiða líf úr dauðans 5rk og ljósið tendra í húmsins eyðimörk við hjartaslög þíns afls í segulæðum. — Ég þykist skynja hér sem djúpt f draum, við dagsbrún tímans, nýja maignsins straum, þá aflið, sem í heilans þráðum þýtur, af þekkinig æðri verður lagt í taum. — Er hugarvaldsins voldug öld oss næf, þá veröld deyr ej, er hún guð sinn lítur, þá auga manns sér allri fjarlægð fjær, þá fraimsýn andans ljóisi á eilífð slær og mustarðskorn atf vilja björgin brýtur?“ E inar kom fyrstur íslendinga auga á gildi uppfinningar Marconis, sem fann upp tæki til þess að senda þráð- laus skeytj milli fjarlægra staða. Fyrir abbeina Einars var suimarið 1905 reist fyrsta loftskeytaimastur á fslandi við Rauðará í Reykjavík svo erlendar frétt- ir bárust hingað samtímis. Einanigrun fs- lands var rotfin. Á fyrsta áratug aldarinnar og fram til heimsstyrj aldarinniar fyrri, sem hiófst 1914, urðu stórkostlegar fraimtfarir í at- vinnuháttum þjóðanna í Mið- og Vest- ur-Bvrópu, Norðurlönduim, Bretlands- eyjum og í Bandaríkjimum. Notkun rafmagns- og eimknúinna véla og skipa fæirðist í aukana. Auð- félög og auðmenn stórþjóðanua keppt- ust um að leggja fé í fyrirtæki í fjar- lægum tæknilega vanþróuðutn löndum, Á árunum 1905-1908 framfcvæmdti Norðmenn 5-6 stórvirkjanir fallvatna, Framhald á bls. 4 - 2 LESBÖK MORGUNBLAÐSIMS 33. tbl. 1964

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.