Lesbók Morgunblaðsins - 07.03.1965, Blaðsíða 6

Kirkjur með Sundum
Framhald af bls. 1.
það glögigt, að Ásatrúin átti eikki hljóm-
grunn í sálum manna. Enda fór svo ó-
lilclega á þessu þingi, að Ásatrúnni var
varpað fyrir borð og kristni lögtekin.
Að vísu höfðu trúboðarnir Þorvaldur
víðförli, Stefnir Þorgilsson og Þang-
brandur undirbúið þessi úrslit. Samt
sem áður hlýtur fleira að koma hér til
greina. Og þá er það líklegast, að kristi-
legt hugarfar hafi ailtaf lifað í landinu
£rá landnámstíð. Konurnr, sem sögðu
börnunum sögur, hafa séð um það. Hið
kyrriáta trúboð þeirra hefir gra.fið und-
an Ásatrúnni, svo að heiðingjarnir hafa
orðið kærulausir í trúarefnum. Þetta
getur skýrt það hvers vegna kristnir
menn höfðu í fullu tré við heiðingj-
ana á Alþingi árið 1000.
Á yfirborðinu virðist lítil breyting
hafa orðið á þjóðlífinu við kristnitök-
una. Mannaforráð eru í höndum sömu
manna og áður. í stað þess að halda
uppi hofum, reisa höfðingjarnir nú kirkj
ur á baeum sínum og fara með „goðorð“
eftir sem áður, enda þótt sumir þeirra
gerist prestar. Umburðarlyndi í trú-
málum virðist hafa verið furðu mikið.
Margar heiðnar venjur heldust og eim-
ir eftir af suimum enn. Kirkjan varð að
semja sig að þjóðháttum, eins og ann-
ars staðar. Það hefir alltaf verið henn-
ai styrkur og veikleiki að fallast á mála
miðlun fyrst í stað.
En er stundir liðu, varð hér mikil
breyting. Hinn nýi siður talaði til
hjartna mannanna, og trúarhneigð
þeirra eykst stórkostlega. Hver maður
fekk nú leyfi til þess að reisa guðshús
hjá sér á sinn kostnað, og kirkjur
þjóta upp og setja svip á landið, al-
kirkjur, hálfkirkjur, þriðjungskirkjur,
fjórðungskirkjur, bænhús. Hið eina, sem
tafði fyrir þessu, var að ekki fengust
nógu margir kennimenn.
S vo líða 200 ár. Þá er biskup í
Skálholti Páll Jónsson. Hann lét þá
telja kirkjur í Skálholtsbiskupsdæmi og
hve marga presta þyrfti til þess að
þjóna þeirn. Samkvæmt þessari skrá
hafa kirkjumar verið 220, en prestar
þurftu að vera 290. Hér ber að geta þess,
að ekki voru taldar aðrar kirkjur en
þær, þar sem var prestskyld, en við
sumar kirkjur voru nokkrir prestar,
vegna þess að þeir þurftu að þjóna
mörgum útkirkjum og bænhúsum.
Menn vita því ekki hve mörg guðshús-
in voru alls. Þó er talið að þau muni
hafa verið 700-800. En þeim fjölgaði
stórum eftir þetta, allt fram á 14. öld.
Var þá svo komið, að til voru þær sveit
ir, þar sem guðshús var á hverjum bæ.
Um þessa miklu trúrækni farast Ólafi
Lárussyni prófessor svo orð (Byggð og
saga):
„Skrá Páls biskups sýnir það berlega
hversu ótrúlega miklum þroska kirkjan
hafði náð á tveimur fyrstu öldum eftir
að kristni var lögtekin. Þessi mikli
vöxtur kirkjunnar, það að menn lögðu
svo mikið fram fyrir trú sína, að í Skél-
holtsbiskupsdæmi voru prestskyldar-
kirkjurnar orðnar 220 um 1200 og prest-
arnir 290, verður ekki skýrt nema með
einum hætti, með því að kistindómiur-
inn hafi fljótt náð sterkum tökum á
rniklum hluta landslýðsins, að hér hafi
verið mjög sterkt trúarlíf á 12. öldinni,
einlægara og sterkara en það líklega
nokkum tíma hefir verið fyr eða síðar.
Ýmislegt annað í sögu þessara tíma
hygg eg að verði eigi heldur skýrt með
öðrum hætti. Guðmundur biskup Ara-
son og andlegur kveðskapur þessa tíma,
kvæði eins og Sólarljóð, verður eigi
skilið nema þess sé gætt. En hingað
til hefir þessa eigi verið gætt sem
skyldi“.
S amanburður er jaifnan fróðlegur,
og þess vegna væri forvitnilegt að bera
saman þessa tíma, er kirkjubyggingar
í landinu voru með mestum blóma, og
hvernig nú er uimhorfs. Er þá hægast
að horfa á það sem næst er og skal því
hér í stuttu máli rakin saga kirknanna
á Seltjarnamesi og nágrenni eða á því
svæði, sem kallað hefir verið „með
Sundum“ í hinni þrengstu merkingu
þess hugtaks.
í kirknaskrá Páls biskups eru taldar
fimm prestskyldarkirkjur á þessu
svæði: Nes við Seltjöm, Vík (Reykja-
vík), Laugarnes, Gufunes og Þerney.
Allar eru þessar kirkjur því gamlar og
kirkjurnar í Nesi, Vík og Lauigarnesi
sennilega reistar skömmu eftir kristni-
töku. Eflaust hafa verið fleiri guðshús
á þessu svæði, hálfkirkjur og bænhús.
Um það er þó ekki hægt að fá neinar
heimildir. Það er fyrst í Vilkinsmáldaga
1397, að talin eru öll guðshús á þeseum
slóðum. Þar eru auðvitað taldar þessar
fimm prestskyldarkirkjur, en svo er
bætt við kirkju í Engey, klausturkirkju
í Viðey, kirkju á Hólmi, kirkju að Varm
á og kirkju á S-uður-Reykjum. Hefir
kirkjunum því fjölgað um helming og
eru orðnar 10. Allar munu þœr hafa
verið torfkirkjur og flestar litlar, enda
hafa söfnuðirnir ekki verið fjölmennir.
Mun hér nú leitazt við að rekja örlög
þessara kirkna og hvað komið hefir í
staðinn. Skal þá fyrst getið þeirra
kirkna, er fyrst lögðust niður. Að vísu
ei þar ekki um auðugan garð heimi'.da
að gresja. En geta má þess, að eftir siða-
skiftin lögðust niður fjölda margar
kirkjur í landinu, og meðal þeirra munu
sennilega hafa verið þrjár af þessum
kirkjum.
Hólmur
ÍCirkjan þar var helguð Jóhannesi
guðspjallamanni, en engin lýsing er til
á henni. Hún átti 5 kýr og eitt hross
og ennfremiur eitthvert eyðikot. Af
kirkjugripum er nefnt líkneski Jólhana-
esar postula, líkneski heilagrar Margrét-
ar, kross og 2 bjöllur. Ekki er nefndur
neinn messuskrúði og messuklæði áttu
aðeins alkirkjur. Sennilega hefir þetta
verið bænhús og grafreitur hjá, en nú
'hygg eg að enginn viti hvar þetta bæn-
hús hefur staðið. Hið eina sem minnir á
að þarna hafi verið kirkja, er örn-efnið
Kirkjuhólmatjörn hjá Jaðri. Og senni-
lega hefir þar verið eyðikotið, sem
kirkjan átti.
Varnzá
Kjrkjan þar var helguð Pétri post-
ula. Hún átti 10 hundruð í heimalandi
og 4 kýr, veiðar í Úlfarsiá fjórðung frá
sjó og til Asta (svo) stíflu. Síðan Ketill
ívarsson átti aukist 2 kúgildi Kirkju-
gripir eru taldir: 2 krossar, altarisklæði,
2 bjöllur, 1 kertastika, munnlaug, altar-
isdúkur, paxspjald. — Þessarar kirkju
ea ekki getið eftir siðaskifti.
Suður R ykir
Khrkjan var þar helguð Þorláki
hinium helga. Hún átti land að Úlfars-
felli, 3 kýr, enmfremur 7 hndr. er fallið
hafa af jörð kirkjunnar síðan Ólafur
tók við jörðinni. Af kirkjugripum átti
hún: róðukross, Þorlákslíkmeiski, alta is-
klæði, munnlaug, 2 bjöllur og pax-
spjald.
Þetta er samkvæmt máldaga 1397.
í Gíslamáldaga 1575 er þess getið, að
þetta sé hálfkirkja. Hún eigi jörðina
Úlfarsfell, se.m virt sé til 10 hndr, og
leigð fyrir 10 aura. Ennfremur eigi hún
heimajörðina 40 hndr. o-g takast heima
tíundir og ljóstollur. Kirkjan hefir eign-
ast í viðbót eitt ásauðar kúgildi. Þá hef-
ir kirkjan og eignazt ein messuklæði.
— Þessarar kirkju finn eg ekki getið
síðar og enginn mun nú vita hvar hún
hefir staðið. En graftarkirkj a hefir þetta
áreiðanlega verið og kir'kj ugarður hefir
verið þar.
Þerney
Svo segir í Vilkinsmáldiaga: Maríu-
kirkja í Þerney og Þorláks biskiups á
þessar eignir: hálfa Þerney, Álfsnes,
Háfaheiði hálfa, Víðines. Liggur af þess-
um bæum gröftur, tíund og ljóstollur tiL
Kirkja á að helmingi selför í Stardal
og svo afrétt og þess hlutar fjöru, er
Frarmhald á bls. 8.
Neskirkja í Reykjavík.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
9. tbl. 1965.