Lesbók Morgunblaðsins - 07.03.1965, Blaðsíða 9

urar jarls) klaustur í Viðey, og þá kem-
uz þar klausturkirkja. Auðgaðist klaustr-
ið skjótt, . enda ber það mjög af hvað
kirkjan er betur búin en aðrar kirkjur.
í Oddgeirsmáldaga 1367 er kirkjuskrúði
talinn þannig:
13 höklar hinir betri og 9 manna
messuklæði, og þar með 12 hinir léttari
höklar og þar með 6 manna messuklæði.
Þrennar dalmatikur með subtilum, hin-
ar betri, fernar hinar léttari. 8 kápur
hinar betri og 13 hinar léttari; 2 sparlök.
Þrenn antependia háaltaris með dúkum
og fordúkum. Altarisdúkur búinn með
fordúkum og tabula. Fern antependia en
léttari með dúkum. 13 dúkar glitaðir. 4
kaleikar gylltir og ógylltir. 1 stórt husl-
ker gyllt. 2 silfurtextar. 5 corporalia
betri, 7 léttari. Hautt silki, lítið. Bagall
úi tönn. 3 antependia til útaltara
með dúkuim. 8 kertastikur úr
kopar og hin níunda stór. 2
amplar, 6 handklæði, 11 sloppar
1 silkikoddi, 1 eldberi. Tvennar messu-
bækur fyrir ársins hring. Legendur ein-
ar. Þrennar óttusöngvabækur með kór-
saltörum. Tvenn bakstursjárn og hin
þriðju slett, 2 glóðarker. 3 kistur í kirkju
og 2 ólæstar, 4 steintjöld, 2 borðar, 7
klukkur, 5 bjöllur. Brík yfir altari, 2
Maríuskriftir, kross yfir háaltari, annar
stór steindur með líkneskjum, 2 smellt-
ir krossar. Altarissteinn búinn. Item
kross gylltur með festi er vegur 9 aura.
Róðukross stór í kapítula. Fontsumbún-
ingur með skírnarkatli.Sakrariuim miunn
laug. Skrín með helgum dómum.-----------
Fróðlegt er að bera þetta saman við
búnað annarra kirkna, og þó átti klaust
urkirkjan fyrir sér að vera enn betur
búin á þeim nær tveimur öldum, sem
hún átti eftir að standa.
Svo var það á hvítasunnumorgun 1539
sð Diðrik van Minden, konungsfulltrúi,
kom með herflokk út í Viðey, öllum á
óvart. Rændi hann þar og ruplaði og
hirti alla kjörgripi kirkjunnar. Eftir það
bar kirkjan ekki sitt barr, rúin og saurg
uð. Munkarnir, sem þarna voru, fengu
að vera þar áfram og munu þeir hafa
kappkostað að hlynna að kirkjunni með
an þeirra naut við. Eftir það hafði ráðs-
maður Bessastaðavaldsins umsjá staðar-
ins. Til er lýsing á kirkjunni 1632 og
er hún ömurleg, ef hún er borin saman
við fyrri lýsingu. Þar segir: — Kirkjan
er 2 bitar á lofti og kórinn þiljaður báð-
um megin. Fallin er hún öll að moldurn
bæði utan og innan. Kirkjugripir: Altaris
klæði með brún, gamalt, þó sæmilegt,
hökull gamall og slitinn, rikkilín fúið,
kaleikur og patína úr tré, kaleiksdúkur
allur slitinn, koparpípur tvær litlar,
koparklukka kólflaus og rifin, önnur
með kólfi, ekki betri.-------
Þegar Skúli Magnússon fógeti kom til
Viðeyjar 1754, var Viðey konungsgarð-
ur og kirkjan því konungskinkja. Lét
Skúli sýslumann skoða hana og er enn
til lýsing á henni og heldur ófögur:
Kirkjan var sjálf 3 stafgolf, en kórinn
2 stafgolf. AUir máttarviðir voru graut-
fúnir og þiljur fallnar úr vegna fúa,
tveir gluggar með 6 rúðum hvor voru
brotnir, hurðajárnin ryðbrunnin, skráin
biluð og lykillaus. Altarið brotið og al-
deilis ónýtt, prédikunarstóll vesældar-
legur og óbrúkanlegur. Veggir komnir
að hruni, bæði utan og innan, þakið
sligað og ónýtt. Og svo kemur dómur
sýslumanns að kirkjan sé í einu orði
sagt ósæmileg og óbrúkandi í allan máta
til heilagrar guðsþjónustu.
Skúli gat ekki snúizt í því fyrr en 20
árum seinna að reisa nýja kirkju, en
hún þótti líka til fyrirmyndar. Kirkjan
var gerð úr íslenzkum steini, 5x12 alnir
og 6 alnir undir loft. Veggjaþykkt var
1 alin 6—20 þml. Þrír stórir gluggar
voru á hvora hlið. Þakið var einfalt, gert
úr plönkum, og góðum borðum, þéttað
og tjargað og málað rauðbrúnt. Enginn
turn var á kirkjunni, en vindhani úr
kopar var upp af henni, á járnstöng með
koparhún efst. Að innan var kirkjan
máluð forláta vel.
Þetta er sú kirkja, sem enn stendur
í Viðey. Hún hefir verið í eyði nú um
mörg ár, en nýlega gefin kirkjustjórn-
inni.
Cufimes
E kki er nú vitáð hvenær kirkja
var fyrst reist í Gufunesi, en 1143 er
getið prests þar, er Ásgeir hét Guðmiund
arson og var þá talinn meðal helztu
presta í Sunnlendingafjórðungi. f mál-
daga Þorláks biskups helga segir svo
um kirkjuna 1180:
— Maríukirkja á Gufunesi á 20 hndr.
í landi og 2 kýr, kross og klukku, silfur-
kaleik og messuföt, tjöld umhverfis, alt-
arisklæði 3, vatnsker, glóðarker og eld-
bera, slopp og munnlaugar 2, lás og
kertastikur 2. Þar skal tíund heima og
af 9 bæum, og svo gröftur. Þar skal
vera prestur og syngja allar heimilis-
tíðir, 2 messur hvern dag um langa-
föstu, messa hvern vigilan dag, hvern
dag um jólaföstu 2 messur. —
Hér er þess getið að kirkjan eigi
„tjöld umhverfis". Þetta hefir verið torf
kirkja, og lítt eða ekki þiljuð og með
nioldargólfi, eins og flestar kirkjur voru
um aldir. Sú var venja að söfnuður-
inn stæði meðan hann hlýddi messu,
og þess vegna er svo sjaldan getið um
bekki eða sæti í kirkjum. En fram yfir
siðaskifti munu fáar kirkjur hafa verið
svo vesælar að þær ættu ekki tjöld til
að hengja fyrir moldarveggina, og þessi
kirkja hefir átt nóg tjöld til að hengja
upp allt umhverfis í kirkjunni.
Ekki er vitað hve lengi kirkja þessi
hefir verið prestskyldarkirkja en hún
er orðin útkirkja frá Mosfelli á dögum
Framhald á bls. 12.
Líkan Langholtskirkju í ReykjaVík.
Líkan Háteigskirkju í Reykjavík.
LÍkan Hallgrímskirkju í Reykjavík.
þá einnig farið Eggert og Bjarni, og til
minningar gáfu þeir Laugarneskirkju
altaristöflu og var þetta letrað á hana:
„Til maklegrar skylduendurminningar
er þessi tafla gefin heil. Maríukirkju að
Laugarnesi af þeim B. og E. Ao
MDCCLVII“.
Þau urðu örlög Laugarneskirkju að
4. apríl 1794 gaf konungur út tilskipan
um að hún skyldi leggjast niður og
seknin sameinast dómkirkjusókninni í
Reykjavík. Var það fært 'fram sem
ástæða, að nú væri nýbyggð dómkirkja
í Reykjavík, en Laugarneskirkja væri
komin að hruni sakir fúa og elli, og ekki
gerlegt að byggja hana að nýju. Svo
var kirkjan rifin og 'gripum hennar ráð-
stafað. Altaristöfluna frá þeim Eggert
og Bjarna fékk kirkjan á Stað í Grinda-
vík, en nú er þessi altaristafla geymd
í Þjóðminjasafni. í Laugarnessókn höfðu
verið þessir bæir: Rauðará, Bústaðir,
Kleppur, Breiðholt, Vatnsendi, Elliða-
vatn, Hólmur, Hvammkot (nú Fífu-
hvammur), Digranes, Kópavogur og
Laugarnes.
Nú var svo komið, að horfnar voru
sjö af þeim kirkjum, sem voru „með
Sundum" fyrir siðaskifti. Ekki voru aðr
ar eftir en Vík, Viðey og Gufunes. Er,
þetta talandi tákn um hvernig öllu
kirkjulífi í landinu hnignaði eftir sið-
bótina, sem kölluð var. Og orsakarinnar
ti1 þess er fyrst og fremst að leita hjá
konungsvaldinu.
Af þeim kirkjum, sem lagðar voru
niður, voru 3 alkirkjur og tvær þeirra,
kirkjurnar í Nesi og Laugarnesi, höfðu
verið taldar með stærstu kirkjum í öllu
Kjalarnesþingi árið 1632.
Viðey
Þ ar hefir verið heimiliskirkja á
12. öld, því að hennar er getið í Bisk-
upasögum, en ekkert meira um hana
vitað. Árið 1226 reisir svo Þorvaldur
Gissurarson í Hruna (faðir Giss-
9. tbl. 196«.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9