Lesbók Morgunblaðsins - 09.05.1965, Page 12

FjölmiÖlunarfæki
Framhald af bls. 1.
ingarmikla hlufcverki að gegna, en ég
leyfi mér að halda hinu fram, að þau
málgögn, sem 6háð eru pólitískum flokk
um, hafi ef til vill enniþá meiri þýð-
ingu. Ef það skyldi vera tilgangur dag-
blaðanna að vekja áhuga lesenda sinna
á þjóðfélagslegum vandamálum, þá vil
ég fullyrða að þau blöð, sem ekki eru
bundin á klafa stjórnmálaflokkanna, eru
þessu hlutverki ekki síður vaxin en
hin. Ég hef þá skoðun ,að það sé mjög
svo hsettuleg leið að fara út á, að veita
aðeins pólitískum blöðum fjárhagsleg-
an stuðning ef til þess skyldi koma, að
ríkisvaldið taeki þá stefnu að styrkja
blaðaútgáfu yfirleitt, elcki vegna þess
sem sumir halda fram, að blöðin með
þessu móti verði háð ríkisvaldinu. Slíkt
myndi að minnsta kosti aldrei verða í
Noregi, þar sem ríkja meðal blaða-
manna sterkar og ákveðnar kröfur um
algjört frelsi. Hættan liggur fyrst og
fremst í hinu, að við kunnum að glata
öðrum blöðum, sem ef til vill í enn rík-
ara maeli en flokksblöðin eru salt press-
unnar, og stundum salt sem vekur (nauð
synlegan) sviða. En hér er um að ræða
fyrirtæki sem leggja siruí mikla skerf
til þess, að samfélagið grotni ekki nið-
ur í deyfð og dvala. Ég nefni þetta sök-
um þess, að til tals hefur komið, að
norsk flokksblöð verði aðnjótandi fjár-
hagsaðstoðar. Svo er það annað, sem
er athyglisvert, að í mörgum tilvikum
eru það alls ekki flokksleg sjón-
armið, sem ákvarða það hvaða
dagblað maður les og kaupir.
Sem betur fer er ennþá hægt
að segja, að hreint ekki svo fáir kaupi
8ðallega það blað, sem þeirn þykir vera
bezta blaðið, án tillits til pólitískra sjón-
armiða.
E n hvaða máli skiptir þetta í sam-
bandi við umræðu um lítil menningar-
samfélög? Jú, þetta skiptir miklu máli.
f dag verðum við í vaxandi mæli vör
við aukin menningaráhrif frá stórveld-
unum, og þá sérstaklega vesturveldun-
um, áhrif, sem munu aukast eftir því
sem tímar liða, aukast svo mikið, að
það þarf á miklu ímyndunarafli að
halda til þess að gera sér grein fyrir
því. Þessi áhrif hafa að sjálfsögðu bæði
sína góðu og vondu hlið. Einangrun er
ef til vill það hættulegasta, sem þjóð
getur valið sér. Það er sjálfsagður hlut-
ur. Lítil menningarsamfélög þurfa samt
að vera á varðbergi. Þau þurfa að beina
erlendum áhrifum inn á réttar leiðir,
það er lífsnauðsynlegt fyrir þau að velja
og hafna og hafa gát á sér í þessu
efni, ef þau eiga ekki að farast i þjóð-
legu og menningarlegiu tilliti. Án al-
hliða og vakandi blaðamennsku tekst
okkur þetta ekki. Ekki fslendingum,
Norðmönnum ekki heldur, ekki no'kk-
urri annarri lítilli þjóð. Hér skiptir litlu
máli þó um sé að ræða þjóð, sem er
fjórar milljónir að tölu, eða aðeins 180
þúsund. Hér erum við í sama báti, mér
liggur við að segja til allrar hamingju.
Sameiginleg hætta gefur vissan styrk og
vilja til samvinnu.
Það sem ég hér á eftir tala um sem
„ameríkanisma", er ekki neitt sérstakt
amerískt fyrirbæri ,en það er mest ein-
kennandi fyrir samfélag Norður-Amer-
íku, og þess vegna vel ég þetta nafn,
en með þessu á ég við tilhneigingu
í átt til aukinnar standardíseringar, bæði
í andlegum og efnalegum skilningi.
Pressunni hættir gjarnan til að verða
einhverskonar symból fyrir samfélags-
hugsjónina, þessa heilögu, einhæfu,
hversdagslegu og leiðinlegu millistétt.
Fressan verður feitur þjónn í stað þess
að vera fulltrúi lifandi, frjálsra og sjálf-
stæðra skoðana. Ég vitna í þessu sam-
bandi til íslandsklukkunnar eftir
minni: „Feitur þjónn er ekki stórmenni.
JBarinn þræll er stór maður, því í brjósti
hans býr frelsið.*' Það er meðal annars
vegna þessa, að litlu blöðin eiga til-
verurétt, vegna þess að það er lika til
fólk, sem lítur ekki á það sem takmark
í lífinu og innihald þess, að vera eins
og allir aðrir. En engum hefur enn
tekizt að skrifa lífsforskrift sem hæfir
öllum.
S umir kenna sjónvarpinu um
blaðadauðann, ef ég má nota það orð.
Það er hægt að bera sjónvarpið stórum
sökum, en ég álít samt ekki að það sé
banamein blaðanna. Ég álít að dagblöð-
unum stafi ekki nein veruleg hætta af
sjónvarpinu, en hitt væri hugsanlegt,
að sjónvarpið gæti orðið ennþá hættu-
legra tæki ef ekki væri vakandi pressa
því til aðhalds. Ég álít heldur ekki, að
sjónvarp þurfi að vera hættulegt leik-
húsinu, jafnvel stundum þveröfugt. Gott
sjónvarpsleikhús ætti meira að segja
að geta orðið uppörvun og hjálp fyrir
hin venjulegu leikhús. Hér tala ég af
nokkurri reynslu, því ég hef verið leik-
húsráðgjafi hjá Det Norske Teater í
nokkur ár.
Á hinn bóginn er enginn vafi á þvi,
að sjónvarpið hefur mikil áhrif á blöð-
in. Sjónvarpsdagskráin er gott blaðaefni
vegna þess, hvað sjónvarpið er álhrifa-
mikið áróðurstæki nú á dögum. Þetta er
augljóst af norskum dagblöðum, og kem
ur ef til vill ennþá greinilegar fram
þegar um er að ræða dönsk blöð, sér-
staklega BT. Það notaði til hins ýtrasta
sjónvarpsdagskrána með þeim árangri,
að það varð stærsta blað Danmerkur. í
þessu samibandi vil ég nefna dálítið
bjálfalega sjónvarpsdagskrá, sem kölluð
var „samnordisk underholdnings pro-
gram“ og líktist útvarpsþáttum, sem hér
á íslandi voru kallaðir á sínum tíma
„Vogun vinnur, vogun tapar“. Þarna
voru fengnir fróðir menn hver á sínu
sviði sem áttu að svara spumingum
um ákveðin efni. BT notaði þetta til-
efni til að birta margar mjög góðar
greinar um það, sem efst var á baugi
í þessari sjónvarpsdagskrá og almenn-
ingur hafði mikinn áhuga á. Sem dæmi
má nefna, að grein BT um gríska goða-
fræði var að sjálfsögðu mun fróðlegri
og gagnlegri en nokkur svör um þetta
efni, sem sérfræðingurinn gaf í sjón-
varpinu. En hefði ekki sjónvarp-
ið vakið áhuga manna á grískri
goðafræði, þó hefði ekki (held-
ur birzt nein grein um þetta
efni í blaðinu, því undir venjulegum
kringumstæðum myndi grísk goðafræði
ekki teljast góður blaðamatur.
S ú staðreynd, að sjówvarpsdag-
skrá hefur í för með sér, að umræður
skapast um eitt og annað í samfélaginu,
sem annars myndu ekki verða, þarf þó
engan veginn að þýða það, að dagskrá-
in hafi verið góð, jafnvel ekki sýning-
arhæf. Blaðaskrif og umræður manna
á meðal um dagskráratriði sýna í raun-
inni ekki annað en það, og eru staðfest-
ing á því, hvílík bylting hefur átt sér
stað með komu sjónvarpsins, og hve
hræðilegt áróðurstæki það gæti orðið.
Á vissan hátt er það tæki, sem stuðlar
að ólæsi. Það er myndin,
sem skiptir mestu máli. f versta tilviki
getur sjónvarpið orðið tæki, sem stuðl-
ar að andlegri leti, andlegu framtaks-
leysi. Þó ýmislegt gott megi segja um
daglegar yfirlitsfréttir sjónvarpsins, er
hinu ekki að neita, að þær geta líka gef-
ið rangar yfirlitsmyndir af því, sem
er að gerast í hlutaðeigandi löndum.
Oft er það svo, að það þýðingarmesta
sem gerist á hverjum tíma, er ekki hægt
að kvikmynda. Afleiðingin er sú, að
það verða þýðingarminni efni, og jafn-
vel marklaus, sem sitja þar í fyrirrúmi.
Þetta er sú hætta, sem allt hugsandi fólk
gerir sér grein fýrir, en engu að síður
er ástæða til að vekja athygli á þessu,
og það mætti gera það miklu oftar en
gert er.
En ég vil taka það fram strax, svo
ekki verði litið á mig sem ungan og
reiðan mann, að þegar um er að ræða
norska sjónvarpið, þá hefur það tví-
mælalaust örvað áhuga fólks á leikhúsi.
Þar að auki, og ef til vill í enn ríkara
mæli, stuðlað að auknum áhuga fólks á
þjóðfélagslegum málum og pólitík. Ég
vil í þessu sambandi nefna sjónvarps-
sendingar frá umræðum í Stórþinginu
um mál, sem hafa almenna þýðingu.
Þær 'hafa aukið áhuga almennings á
þessum efnum, og þá um leið orðið til
þess, að hann gefur blaðaskrifum um
þessi mál meiri gaum. Þetta nefni ég
aðeins sem dæmi um æskilegt samspil
sjónvarps og pressu, sem er til góðs, og
ekki bara fyrir þessa tvo aðila (heldur
getur haft almennt menningarlegt
gildi).
E g get að vísu ekki fært fram
sönnun fyrir þeirri skoðun minni, að
sjónvarpið eigi engan þátt í „blaðadauð-
anum“, en ég get skírskotað til reynslu
annars lands í þessu efni. Það land er
Japan. Þar eru 8 sjónvarpsstöðvar. I
Japan eru dagblöð mikið lesin. Árið
1956 var hlutfallið þannig, að þar komu
út 400 eintök dagblaða miðað við 1000
íbúa landsins, og ekkert bendir til þess
að mikil framþróun í sjónvarpsrekstri
hafi, enn sem komið er, dregið úr áhuga
landsmanna á dagblöðum. Japanska
þjóðin á í höggi við mjög sterk amer-
ís-k „menningaráhri£“. Samt sem áður
lítur út fyrir, að þessari þjóð muni tak-
ast að varðveita verðmætustu þætti
menningar sinnar, og það má ef til vill
ekki sizt þakka 8 sjónvarpsstöðvum.
Það er mikil trygging gegn því, að
sjónvarp verði til tjóns ,að 'ríkið reki
þessa stofnun, og á margan hátt gæti
það stuðlað að þvi, að hún yrði til mik-
ils ávinnings í menningarlegri viðleitni.
Almennar umræður í blöðum, útvarps-
ráði og í Stórþingi munu ávallt verða
til þess að þjóðleg menning verði ekki
hornreka í dagskrá sjónvarpsins.
Ég hygg einnig, að almenningsálitið sé
á móti auglýsingum í sjónvarpi. Útvarp
og sjónvarp eru menningartæki til að
efla þroska og andlegt líf þjóðarinnar.
Auglýsingastarfsemin hefur allt annað
og ólíkt markmið: að selja. Það getur
ekki verið verkefni fyrir menningar-
stofnun að greiða fyrir sölumenns-ku
Um þetta eru margir á einu máli, jafn-
vel þó að auglýsingar myndu veita
norsku sjónvarpi tekjur sem nema 15
milljónum norskra króna, það er að
segja, sömu fjárhæð og það kostaði að
stofna til Menningarsjóðs, sem nýlega
var settur á laggirnar í mínu landi með
það í huga að stuðla að aukinni grósku
í norsku menningarlífi. Ég vil taka
það fram, að þetta mál var ekki auð-
sótt. 15 milljón norskar kró-n-ur er líka
nokkuð mikil fjárhæð, en þó ekki meiri
en það sem venjuleg orustuflugvél
kostar nú á dögum.
E n Adam var ekki lengi í para-
dsí forðum daga, og eins verður um
okkur, þetta fólk sem lifir í dag. Eftir
fáein ár sveima yfir höfði okkar sjón-
varpshnettir, bæði frá USA og Sovét-
ríkjunum, og við munum væntanlega
horfa á dagskrá frá USA nótt og nýtan
dag fulla af auglýsingum. Hvemig fer
þá fyrir innlendum framleiðendum, sem
þurfa líka að selja framleiðsluvöru
sína? Þetfca verður mikið vandamál og
er ekki séð fyrir endann á því.
Þetta gefur mér tilefni til að nefna
mál, sem mætti þó segja um, að mér
komi ekki við, og það er kannski þess-
vegna að ég fell fyrir freistingunni. En
ég vona að hlustendur minir skilji á
betri veg það sem ég segi og hafi það
í huga ,að ég er útlendingur, sem ef til
vill hef ekki skilið íslenzka staðhætti
réttum skilningi. En óg vil fullyrða, að
íslendingar eru nú þegar komnir í svip-
aða aðstöðu og aðrar þjóðir á Norður-
löndum lenda í, þegar sá tími kemur að
sjónvarpssendingar verða hömlulausar.
Ég á þá við: þegar sjónvarpshnettirnir
verða settir í gang og þá þarf ekki ann-
að en að styðja á takka og amerisk
menning og ómenning flæðir inn í heim-
ili okkar.
Það hefur verið álíka spennandi eins
og að lesa góða leynilögreglusögu að
fylgjast með umræðum um sjónvarpið
á íslandi. Ég mun forðast að setja fram
nokkra skoðun um það hversvegna
þetta vandamál hefur skapazt á íslandi.
En ég vil þó fullyrða að þessi vandi
krefst þess að gripið verði til róttækra
ráðstafana.
Ef ég fyrir nokkrum árum hefði átt
að svara spurningu um það, hvort fs-
lendingar ættu ekki að koma upp sjón-
varpi, myndi ég hafa trúað þeim, sem
spurði þessarar spumingar, fyrir því
að hann hlyti að vera Kleppsmatur (eins
og ég hef heyrt að geðbilað fólk sé
stundum kallað hér á íslandi). Ef ein-
hver spyrði mig sömu spurningar í dag,
myndi ég hiklaust svara henni þannig,
að íslendingar hefðu ekki róð á að vera
án sjónvarps, sem þeir ættu sjálfir og
stjórnuðu einir, og ég tel að þetta mál
sé ekki að öllu leyti mál sem aðeins
varðar fslendinga sjálfa.
Ég bið ekki um afsökun á því að ég
segi hér meiningu mína. Ég lít miklu
alvarlegri augum á þann áhrifamátt sem
sjónvarpið hefur en margir íslendingar
gera, sem ég hef rætt við um þetta efni.
Ép, lít svo á að sú einokunaraðstaða, sem
hefur skapazt hér fyrir eina erlenda
sjónvarpsstöð, hafi í för með sér lífs-
hættu fyrir íslenzka þjóð, íslenzka menn
ingu og íslenzkt mál. Þessvegna varð
mér það fagnaðarefni þegar ég frétti,
að íslendingar hefðu ákveðið að koma
sér upp eigin sjónvarpi. Sennilega
myndu allir snjallir reiknimeistarar og
þjóðhagsfræðingar halda því fram að
svo fám-enn þjóð, sem íslendingar eru,
hefði ekki ráð á því að leggja út i það
mikla fyrirtæki sem gott sjónvarp hlýt-
ur að verða. Og þessir sérfræðingar
myndu hafa rétt fyrir sér á vissan hátt.
En góðir reiknimeistarar geta alltaf sann
að að þeir hafi rétt fyrir sér, því sjón-
deildarhringur þeirra er stundum nokk-
uð þröngur, og niðurstöður þeirra oft
mótaðar af því.
Það myndi til dæmis vafalaust hafa
verið létt fyrir þessa tegund af speking-
um að sanna það með tölum að íslend-
ingar hefðu ekki ráð á því að vera sjálf-
stæð þjóð, eða að vera til.
F yrir stuttu lét danskur þingmað-
ur hafa það eftir sér, að það væri hrein
vitleysa að skila aftur gömlum íslenzk-
um handritum til íslands. En aftur á
móti gætu Norðurlandabúar, og þá sér
í lagi Danir, sýnt íslendingum norrænt
bróðurþel og góðvilja með því að koma
upp íslenzku sjónvarpi. Mér virðist að
í þessari afstöðu felist hjartnæm (rör-
ande, eins og sagt væri á norsku) og góð
viljuð einfeldni.
Sjólfsagt er ekki hægt annað en að
meta það vel við þessa stóru bræður
á Norðurlöndum, þegar þeir á einn eða
annan hátt sýna íslendingum vinarhug,
jafnvel með því að bjóða hjálp sína við
að koma á laggirnar íslenzku sjónvarpi.
En ef til þess kæmi, á það ekki að vera
bundið neinum skilyrðum. Auðvitað er
þetta danska tilboð umfram allt hlægi-
legt. Þetta væri allt of billegur máti
fyrir Dani til þess að kaupa sér afláts-
bréf í sögu- og menningarlegum skiln-
ingi, og um leið einhverskonar rétt eða
eignarhald á þeim dýrgripum, sem hafa
umfram allt minningargildi fyrir íslend
inga og bera um leið vitni um það, sem
bezt hefur verið skrifað í ljóðum og
sögum í Norðurálfu. Nei, þessir dýr-
gripir verða ekki keyptir. Sú skuld, sem
aðrar norrænar þjóðir standa í við ís-
lendinga fyrir þann mikla þátt, sem
þeir eiga í því að auðga norræna menn-
ingu og varðveita norrænan menningar-
arf, verður ekki greidd með sjónvarpi.
Hér koma hrossakaup ekki til greina.
Framhald í næstu Lcsbók,
J2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
17. tbl. 1965