Lesbók Morgunblaðsins - 23.05.1965, Qupperneq 4

Oscar Clausen:
r
V.
S íra Stefán Þorleifsson var næst
síðastur þeirra Presthólapresta, sem hér
verður getið, en þó ekki sá ómerkasti.
Hann sat staðinn í 45 ár, frá 1749 til 1794.
Hann var sonur síra Þorleifs Skaftason-
ar, hins merka stiftsprófasts í Múla, og
fyrri konu hans, Ingibjargar Jónsdóttur,
Hólaráðsmanns.
i
Þegar síra Stefán var untgur, var hann
sveinn hjá Jóni sýslumanni Benedikts-
syni í Rauðuskriðu, en síðan fór hann i
Hólaskóla 16 ára gamall, og var þá vel
undirbúinn af hinum harða föður sínum,
eins og vænta mátti. Sira Þorleifur stifts
prófastur var hálærður maður, og hélt
skóla í mörg ár heima hjá sér í Múla. —
Stefán var á unga aldri mikill glímu-
garpur og þegar hann kom í skóla, var
hann svo knár að hann felldi alla skóla-
sveinana í glímu, en þá fengu þeir hinn
svokallaða glímu-Önund til þess að
reyna við Stefán, en Önundur var annál-
aður glímukappi, og var sagt, að hann
kynni glímugaldur, og því stæðist hann
alla í glímu. — Hólapiltar færðu nú
Önund í skólapiltabúning og létu Stefán
reyna sig við hann síðastan eftir að
hann hafði fellt alla hina. Tókust svo
fangbrögð með þeim, en svo fóru leikar,
að Önundur felldi Stefán tvisvar, enda
var hann þá orðinn þreyttur eftir marg-
ar glímur. Þá manaði hann Önund til
þess að glíma við sig í þriðja sinn, en
hann vildi ekki verða til þess, og skildi
svo með þeim. —
Eftir að Stefán útskrifaðist, varð
hann skrifari hjá Jóni sýslumanni í
Rauðuskriðu, en hjá honum hafði hann
verið smásveinn, eins og áður gefcur, og
hafði sýslumaður mikið álit á honum og
dálæti. Þessi árin fór hann að lesa lög
af mikilli kostgæfni, og hafði þá hug á
þvi að gjörast veraldlegur emibættis-
maður, svo sem sýslumaður. — Um þess-
ar mundir átti Jón sýslumaður í máli við
Bjama sýslumann Halldórsson á Þing-
eyrum, og var réttur haldinn til þess að
dæma í málinu, og báðir sýslumennirn-
ir mættir. Málinu var svo komið, að
ekki var útlit fyrir annað en það félli
á Jón sýslumann í Skriðu. Þetta var um
kvöld og átti dómurinn að falla dag-
inn eftir. Stefán var þá með húsbónda
sínum, og bað hann sýslumann að lána
sér málsskjölin til næsta morguns. —
Síðan vakti hann alla nóttina og ritaði
vörn í málinu, en þegar svo fyrir réttinn
kom, lauk málinu svo, að dómurinn féll
á Bjarna á Þingeyrum. Sagt er, að
Bjami hafi sagt við Jón sýslumann í
Skriðú, þegar hann heyrði vörnina:
„Þetta hefur ekki komið undan tungu-
rótum þínum, Jón, heldur er það úr
óhræsisstráknum á bláu hosunum," — en
Stefán var þá á bláum hosum. Mikil
sigursæld á málaferlum var spáð Stefáni,
eftir að hann hafði unnið málið móti
Bjarna, sem þótti slyngur málsækjandi
og harðfylginn sér, en fyrir hinum
glæsilega unga málafærslumanni lá nú
samt það að verða „einn frómur guðs-
þjónn“ á Presthólum. —
Eitt sumarið, sem Stefán var I
Rauðuskriðu, var hann að slá engi með
öðrum manni, í þurrki. Fjórar griðkon-
ur rökuðu eftir þeim. Stefáni leiddist
slátturinn, og lagðist flatur niður í ljána
fyrir framan hrífurnar og mun hafa
Prestasögur 21
Presthdla-klerka
ÖNNUR GREIN
gjört þetta kvensunum til skapraunar.
Stúlkurnar beiddu hann þá um að tefja
sig ekki, og standa á fætur, en hann
gegndi því engu og færði sig til, svo að
hann varð ávallt fyrir þeim. — Loksins
þraut þær þolinmæðina. Þær fóru að
pískra eitthvað í hljóði, sem Stefán
heyrði ekki, og svo hlupu þær allar að
honum í einu, og tóku tvær í handleggi
hans og tvær í fætur. Þær áttu nú alls-
kostar við hann, því að tvær af þeim
voru jafnmiklar fyrir sér og röskir karl-'
menn, en önnur þeirra var Sigríður Bene
diktsdóttir, systir sýslumannsins. Síðan
drógu þær Stefán í áttina að pytti, sem
þar var skammt frá, og tókst þeim það,
þó að vísu erfiðlega gengi, svo að Stefáni
þótti óvænleiga áhorfast. — Þær ætl-
uðu nú að koma honum ofan í pyttinn,
en hann var þá ekki víðari en svo, að
Stefán náði með herðunum í annan bakk
ann og hælunum í hinn. Þessvegna stóð
nú allt fast, en þá varð stúlkunum það
að ráði, að sú sem var við annan hand-
legginn hlemmdi sér ofan á hann miðj-
an og ætlaði með þvi að sveigja hann
niður, en við það losnaði Stefáni önnur
höndin. En þá gat hann skotið stúlkunni,
sem ofan á honum var, ofan í pyttinn,
en þá slepptu hinar tökunum og fóru
að bjarga þeirri, sem ofan í var komin.
Þá réðist Stefán að þeim og hætti ekki
fyrr en hann hafði komið þeim öllum
ofan í pyttinn, enda hægt aðstöðu meðan
þær voru við björgunarstarfið. —
Sagt er, að sfcúlkumar hafi ekki treyst
sér til þess að hefna sín á Stefáni, en
litlu síðar bar það við, að Stefán var að
silungsveiðum með húskörlum sýslu-
mannsins og veiddu þeir vel. Þeir báru
veiðina heim til bæjar, og skildu hana
eftir á afviknum stað, því að þeir ætluðu
ekki að láta vinnukonurnar vita af henni
strax. Þeir skildu þó mann eftir til þess
að gæta veiðinnar og gengu heim að
borða, en þegar út kom aftur, fundu þeir
varðmanninn bundinn við staur, en veið-
ina fundu þeir hvergi. — Stúlkumar
höfðu þá Skotizt út, bundið piltinn og
skotið veiðinni undan, og urðu þeir
Stefán að líða þetta bótalaus. En bend-
ing mun þetta hafa verið til Stefáns um
það, hverju hann gæti átt von á, og því
hefur hann eflaust verið var um sig,
eftir þetta. —
Eínu sinni fór Stefán lestaferð
fyrir sýslumann norður á Sléttu, til þess
að sækja skreið, og hafði ungling með
sér. Ferðin gekk vel norður, en þegar
komið var á heimleið, varð hún sögu-
legri. — Þeir lögðu upp á Reykjaheiði
frá Ási í Kelduhverfi, þar sem heitir
Bláskógavegur, og er heiðin þar talin
hálf önnur þingmannaleið milli bygigða.
Veður var þungt og nokkur rigning þeg-
ar þeir lögðu á stað, en þegar á daginn
leið fór að drífa, og þegar komið var
þar, sem heita Höfuðreiðar, vestur á heið
inni, hafði kyngt niður kviðsnjó, og var
komin hin dimmasta frosthríð. Var þá
orðið dimmt af nóttu, og treysti Stefán
sér ekki til þess að halda lengra. Tóku
þeir þá ofan af hestunum og bundu þá
saman, en hlóðu böggunum í skjóligarð.
Síðan gengu þeir um gólf alla nóttina,
og þótti Stefáni verst að halda föru-
naut sínum vakandi, því að hann vildi
allaf leggjast fyrir og sofna, en Stef-
án rak hann jafnskjótt á fætur aftur
með svipu sinni. — Þegar leið á nótt-
ina fór Stefán að syfja, en þá stuiddist
hann fram á baggana, dottaði og festi
aðeins blund. Þótti honum þá koma til
sín maður í grárri úlpu, sem sagði við
hann: „Viltu ekki koma til mín?“ Og þá
vaknaði Stefán alltaf og þóttist sjá á
eftir manninum út í hríðina. Kallaði
hann þá loks á eftir honum, að hann
skyldi fara bölvaður, og fór þá allur
svefn af honum við þetta. —
Loks fór veðrið að skána, svo að sá til
lofts á einum stað, enda var þá komið
undir dag. Þá fór Stefán að búast til
brottferðar, en varð þá einn að vinna að
öllu, því að pilturinn, sem með honum
var, gat naumast staðið undir bagga.
Hálf þnigmannaleið var nú eftir af heið-
inni og fóru þeir hana um daginn, en
um kvöldið komust þeir ofan að Heiðar-
bót, sem var næsti bær undir heiðinni.
Þar skildi Stefán eftir hestana og fylgdar
mann sinn, sem þá var orðinn máttlaus,
en ekki kalinn til skemmda. — Sjálfur
stóð Stefán ekkert við í Heiðarbót, en
reið meira en hálfa þingmannaleið yfir
Laxá og Skjálfandafljót, sem var nærri
ófært, og komst alla leið heim í Rauðu-
skriðu um kvöldið, en hríðin stóð í hálf-
an mánuð eftir þetta. — Þótti Stefán
sýna þarna mikinn dugnað og dirfsku. —
egar Stefán hafði verið nokkur ár
aðstoðarmaður valdsmannsins í Rauðu-
skriðu, var hann kallaður til kapeláns af
síra Jóni í Presfchólum. Harboe hinn
danski sendi-biskup yfirheyrði Stefán á
Hólum til þess að vera fullviss um, að
hann væri hæfur til þess að verða sálu-
sorgari, en faðir hans, hinn mikilsmetni
stiftsprófastur, síra Þorleifur Skaftason í
Múla, vígði hann í Hóladómkirkju. Síð-
an giftist síra Stefán Þórunni dóttur síra
Jóns, og var kapelán hans i 6 ár, en
þegar síra Jón svo sleppti embættinu,
fékk síra Stefán Presthólastað eftir hann
árið 1749, eins og áður getur. — Sagt er
frá því, að sira Stefán hafi verið einna
líkasfcur föður sínum, af sonum hans, að
lærdómi og skörungsskap, en þótti svaka
legur og lítt stilltur við öl. — Til er lýs-
ing af síra Sefáni, og er á þessa leið:*
„Hann var hár og gildur maður og að
öllu hinn fyrirmannlegasti. Skörugleg-
ur og mikill fyrir sér, og þótti mikið að
honum kveða í hvívetna.“ —
Þegar síra Stefán svo kom í Presthóla
var hann svona rétt í meðallagi séður af
sóknarfólkinu, m.a. af því að hann vildi
láta til sín taka á ýmsum sviðum. Héldu
menn líka, að hann myndi innleiða
ýmsa nýja siði í sóknina, enda stóð ekki
á því. Síra Stefán byrjaði þegar á því
að krefjast þess, að farið væri eftir hin-
um nýju „Forordningum", sem hans há-
tign Danakonungur hafði gefið út fyrir
tilstilli Harboes biskups, t.d. um húsvitj-
anir, barnaspurningar, fermingar o.fl. —
Einnig var söfnuðurinn á móti þeim
nýja sið, að hætt var að syngja messu
á heilagri jólanóttu, en þetta hafði tíðk-
azt frá því í kaþólskum sið. — Að vísu
var þetta einn liðurinn í því að svipta ís
lenzku þjóðina öllu helgihaldi og af-
kristna hana, eins og nú er komið svo
eftirminnilega á daginn. — Ein ástæðan
til þess, að síra Stefán var ekki í byrjun
* Sbr. Præ. Sighv. XVI, 1483.
eins vlnsæll f sóknunum sem skyldi, var
það, að hann tók sig til og fór að yfir-
heyra „gift og öldruð“ sóknarbörn „I
þeirra kristmd Yni.“ Þetta leiddi af sér
allmikla reiði og gremju hjá fólkinu, sem
var óvant slíku, og þótti þetta hin „mesta
býsn,“ en einkum kom þetta við taugar
efnuðustu bænda sveitarinnar, sem þótti
sér misboðið með þessum yfirheyrslum.
— Að fáum árum liðnum aflétti samt
þessum „býsnum" í Prethólasókn, og
hætti hinn ungi prestur þá að yfirheyra
eldra fólkið, enda hefur hann þá eflaust
þótzt vera búinn að þjappa í það svo
miklum kristindómi, að það dygði því
það sem eftir væri þessarar tilevru, og
að lokum varð síra Stefán vel látinn og
mikilsvirtur aí flestum. —
ess var áður getið, að síra Stefán,
þegar hann var sveinn sýslumannsins í
Rauðuskriðu, hafi gefið sig að löigvísi og
málaferlum, og jafnvel ætlað sér að snúa
sér að þeim hlutum. Hann hefur máske
átt erfitt með að leggja lagavísindin al-
veg á hilluna, og einbeita áhuga sínum
óskiptum að þeim málum, sem hempan
krafði. Til þessa bendir sú staðreynd, að
skömmu eftir að hann gjörðist kapelán á
Presthólum, komst hann f ólgandi mála-
ferli við einn jarðeigandann í Núpa-
sveit, sem vildi eigna sér hluta af reka
kirkjunnar, og vísaði þar til gamalla
skjala og hefðar. Eru þessi málaferli eina
konar forspil að hinum frægu Presthóla-
málum, sem voru í algleymingi um síð-
ustu aldamót, og stóðu um rekaréttindi
guðshússins á Presthólum. — Síra Jón,
tengdafaðir síra Stefáns, var orðinn gam
all og farinn, enda óvanur málaþrasi, og
fól hann því hinum lögslynga og unga
kapeláni sínum, sira Stefáni, umboð sitt
til þess að sækja málið. Síra Stefán sótti
þetta rekamál með mikilli ákefð og
festu, og voru réttarhöld í því á Prest-
bólum, án hvílda, í heila tvo daga, 4. og
5. maí 1746, og voru þar mörg vitni
leidd, en málalokin urðu þau, að síra
Stefán vann rekann undir kirkjuna.
Presthólaklerkur leitaði oftar réttar
sins með málaferlum, og er alveg óvíst
um, að honum hafi verið slíkt nokkuð
óljúft, en hitt er alveg víst, að ávallt
bar hann hærra hluta í þeim viðureign-
um. Komst því það orð á, að óvarlegt
væri að lenda í málaþrasi við þennan
guðsmann, sem átti ráð undir hverju
rifi, og lagakrók á hverjum fingri. —
Annað mál, sem síra Stefán átti í, var á
móti „þrjózkum og óráðvöndum strák,“
en þegar sjáanlegt var, að málssókn
prestsins mundi leiða til þess, að stráksi
yrði fyrir þungri refsingu fyrir „óvandað
athæfi“, vorkenndi guðsmaðurinn hon-
um, og sættist á, fyrir góðra manna
milligöngu, að falla frá ákærunni. —
S kúli landfógeti og síra Stefán
voru aldir upp saman, því að faðir síra
Stefáns og móðir Skúla giftust. Þeir
fóturbræðurnir voru í mörgu líkir, báðir
stórbrotnir drengskaparmenn. Þeir héldu
líka vináttu til æviloka, enda varð
skammt á milli þeirra. Þeir dóu báðir
fjörgamlir, Skúli 1794, en síra Stefán
1797.
Þegar Skúli var sýslumaður Skagfirð-
inga og bjó á Stóru-Ökrum, var til
geymslu hjá honum þjófur af Snæfells-
nesi, Árni nokkur Grímsson, sem Skúli
hafði samúð með og vildi koma undan
hegningu, og sendi hann síra Stefáni
uppeldisbróður sínum þennan seka
mann. — En sagan um hvernig þetta
gjörðist lýsir svo drengskap og göfgi
bæði sendanda og móttakanda, að hún
verður aldrei of oft sögð.
Hún er á þessa leið:
Árni var geymdur í skemmu á Ökr-
um og hafður þar í járnum. Eitt kvöld
er Skúli að ganga um gólf á hlaðinu
úti fyrir skemmunni, og mælti hátt við
sjálfan sig: „Væri ég nú Árni Grímsson.
Framhald á bls. 6.
4
LESBÓK MQRGUNBLAÐSINS-
19. tbl. 1965