Lesbók Morgunblaðsins - 23.05.1965, Side 6

•é og fábreytileg, eins og saga fslend-
inga á umliðnum öldum sýnir. Ómennt-
uð voru mörg fornskáld íslendinga, sið-
lausir ribbaldar, ólæsir og óskrifandi.
>ó hafa menningarafrek þeirra, ljóðin
iornra hátta, löngum verið þjóðarstolt
íslendinga. En þetta stolt, sem oft var
það eina er við höfðum að stæra okkur
aí, ristir nú ekki dýpra en svo, að meira
er hirt um að virkja burstir húsa með
glápiríisgálgum en að reisa þessum
vösku víkinganiðjum og öðrum sögu-
hetjum á gamalgrónum sveitasetrum
steinvarða með leturtöflu. Ekki bera t.d.
Hlíðarendi eða Bergþórshvoll vitni um
þjóðrækni eða tryggð við glæsilega
minningu sögunnar.
ísland er stórt land, miðað við íbúa-
tölu þess, og viss hætta er samfara því,
að fátt fólk byggi og nytji til fullnustu
mikið víðerni lands. Því er ísland enn
vanþróað land með tilliti til atvinnu-
hátta. Töðuvellir eru enn hvergi full-
nægjandi fyrir ábatasama kvikfjárrækt,
iðnaður er á byrjunarstigi, og fiskafli
getur gefið mun meiri arð. Samt er
kapprætt um stóriðnað í nýrri fram-
leiðslugrein, en ekki gætt þess fyrst og
fremst að efla þær greinar iðnaðar, er
standa í beinu sambandi við aldagamla
aðalatvinnuvegi þjóðarinnar, enda eru
jafnvel islenzkir sérfræðingar í fisk-
og landbúnaðariðnaði neyddir til að
leita atvinnu erlendis. Hinsvegar álíta
útlendir verkfræðingar, að fólksfæð hér
á landi sé fyrsta röksemd er mæli gegn
stóriðnaði; eigi hann að komast vel á
legg, verði að flytja inn svo sem 50 þús-
undir útlendra borgara sem vinnukraft.
Slík þjóðblöndun, jafnvel þótt ekki
næmi hún nema 10-20 þúsund manna,
yrði þó ekki aðeins mikið vandamál,
heldur hlyti hún og að reynast óvinsæl.
Og ei þá vægt til orða tekið.
F yrsta skilyrði til þess að leiða
þjóð til efnahagslegrar og menningar-
legrar auðnu er að skilja nauðsyn henn-
ar og möguleika á hvaða sviði þjóðlífs
sem er. Og vissulega er það einmitt
hlutverk stjórnmálamanns, sem þá gæti
á máli Norðurevrópuþjóða meginlands-
ins kalJazt „statsmand", sem í sér felur
mun meira en pólitíker eða pólitíkus.
Nauðsyn íslenzkrar þjóðar er framar
öllu öðru að gera landið svo byggilegt,
nytjarikt og affarasælt sem auðið er,
miðað við þá möguleika, sem fyrir hendi
eru.
Svisslendingar eru smáþjóð Evrópu.
Þó munu þeir vera um fjórar milljónir.
Og þeir eru ein ríkasta þjóð Evrópu.
Velmegun þeirra byggist að verulegu
leyti á smáiðnaði, framleiðslu á fín-
mekaník, allskyns mælitækjum og úr-
um. Viðbrugðið er sparsamlegu líferni
þeirra. Vel mætti svo fara, að svipað
iðnaðarfyrirkomulag hæfði íslandi. Og
sparsemi gætum við sannarlega lært af
slikri þjóð. Hinsvegar virðast stóriðju-
hugleiðingar vera grein af þeim Mess-
íasar-komplex, sem löngum hefur leynzt
með mörgum á íslandi og leitt hefir til
hinna furðulegustu skrifa eins og um-
ræðna um íslendinga sem gáfuðustu
þjóð heimsins (tímaritið Jörð). Þvílíkur
raunsæisvana gorgeir er annaðihvort
sjálfsblekking eða innhverfa á smæðar-
tilfinningu og miðar sízt til farsældar.
T vímælalaust eru íslendingar
gæddir gáfum góðum. Og þeir hafa
vegna auðugra fiskimiða fengið miklu
áorkað í hrjóstrugu landi á skömmum
tíma 20. aldar. En þjóðarsamheldni og
skilningur á þýðingu íslendinga sem
smárrar heimsþjóðar er mjög á reiki.
Heimilisþægindi skipa alltof stórt rúm
í efnahagskerfinu, munaður, óhóf og ok-
urhátt verðlag standa í litlu samræmi
við almenna kaupgreiðslu. Af þessu
sprettur það, sem á nýislenzku nefnist
„flottræfilsháttur“ og ekki er talinn
neitt sérstakt gáfnamerki og því síður
menningarvottur. Birtist hann víða og
í margvíslegum myndum, jafnt í innan-
lands- sem utanríkisviðskiptum. íslend-
ingar hafa sem aðilar að Sameinuðu
þjóðunum greitt framlag til uppihalds
hersveita í Kongó og láta sig t.d. ekki
muna um það að tvöfalda greiðslu sína
upp í 80 þúsund dollara, þótt ekki sé
þeim uppálagt að borga nema helming
þeirrar upphæðar eins og aðrar aðildar-
þjóðir. Slík eyðsla skapar ekki virðingu,
en getur valdið athlægi. Mörg dæmi
um óhófleg útgjöld í innanríkisviðskipt-
um mætti nefna, svo sem fimmtíu
króna inngangseyri á gildaskála til að
mega rabba yfir molakaffi við góðan
kunningja. Slík skattlagning er óþekkt
með öllum Evrópuþjóðum og þótt víðar
væri leitað. Öll óhófseyðsla stríðir gegn
nauðsyn og möguleikum smárrar, ein-
angraðrar eyþjóðar á útmörkum hins
byggilega heims.
E g hefi ætíð litið svo á, að íslend-
ingar væru miklir föðurlandssinnar,
elskuðu ætttjörð sína, þótt fátæk væri
hún löngum og að ýmsu leyti eftirbátur
annarra eldri Evrópuþjóða; tignuðu
gamlan arf, ljóð og sögur á merkri og
klassískri germanskri tungu. Vel er, að
horfnar eru nú dönskuslettur sem spíss-
kammer, kokkhús, gallossíur, kontór og
paraplý, sem lengi lifðu á almanna-
vörum. En komin eru nú í þeirra stað
önnur aðskotaorð, sem lífseig munu
reynast meðan engilsaxneskt glápirí
gnauðar við gafl og er dagleg sálar-
fæða heimilafjölda, sem samsvarar að
minnsta kosti samanlagt öllum bænda-
býlum landsins. — Bendir þetta til, að
þjóðrækni hafi óneitanlega lítið eflzt
síðan lýðveldi okkar var stofnað á tví-
sýnum tímum. Á íslenzkum heimilum
má nú heyra óskólaskyld börn mæla á
engilsaxneska tungu orð og setningar,
sem þau naumast geta orðað á móður-
málinu, svo sem í stympingum milli
bræðra, er annar gellur við: „Take it
easy, boy!“ Þeim hinum sama dreng
mundi alls ekki hugkvæmast að segja:
„Hafðu þig hægan, piltur minn“.
fslendingar teljast Evrópuþjóð. Þeir
hafa varðveitt dýrmætan Evrópuarf og
lýst þar með upp stór hugarsvæði sög-
unnar, sem án þeirra hefðu legið eilíf-
lega myrkri hulin. Þetta var glæsilegt
hlutverk smárrar íslenzkrar þjóðar. Hún
lagði fram auðlegð fádæma mikillar
vitneskju og þekkingar. Nú eru þessar
lindir þornaðar, að undanteknum alda-
gömlum rímnakveðskap.
Hin svokallaða menning er aðeins
faguryrði fyrir sérstaka lífsháttu. Þeir
sem hafa tamið sér að iðka góða tónlist,
svala sjón sinni við listilegar myndsmíð-
ar og húsbyggingar, nema og njóta list-
rænna skáldrita í bók og á sviði og
sækjast eftir hverskyns æðri menntun,
þeir eru líklegir til þess að verða oka-
tækir í framvindu menningarlegra lifn-
aðarhátta. Eins og rímnakveðskapurinn
hefir öll okkar menning eingöngu verið
bókleg alþýðumenning. Svo öldum
skipti hafa fslendingar litla sem enga
hugmynd haft um heilar menningar-
greinar, löngu eftir að aðrar þjóðir höfðu
margklifið óforgengileg hámörk andans
afreka. Engin listmúsík þróaðist hér í
þúsund ár, heldur engin myndlist eða
högglist eða byggingalist, engin heim-
speki, engin æðri vísindi. Þegar horft
er á þennan nakta sögulega veruleika,
sést fljótt, að við hljótum enn að vera
menningarlega vanþróuð þjóð. Virðist
þá sjálfsögð sú nærfærni, að taka sér
varlega í munn orðið menning.
Að öllu framansögðu athuguðu skýr-
ist það, hvert er „menningarerindi“
sjónvarps á okkar landi. Útkoman hlýt-
ur að verða býsna neikvæð. Og þegar
þesskonar erlendu glápiríi er dembt
yfir íslenzka íbúa þessa lands, verður
afsiðun augljós, ekki aðeins málfarslega,
heldur einnig með tilliti til versnandi
hegðunar barna og ungmenna, minnk-
andi námsgetu þeirra, sem seinþroska
eru og gáfnatreg. Vitanlega er Kefla-
víkursjónvarp fyrst og fremst ætlað
harðsoðnum setuliðsmönnum í hinum
ýmsu herstöðvum Bandaríkjanna víðs-
vegar í heiminum. Stríðsmyndir með
miklu mannfalli og reyfaralegar bófa-
lýsingar eru sízt af öllu holl sálarfæða
saklausum börnum. Allar þesskonar
æsiskynjanir trufla taugakerfi barna og
afvegaleiða hugmyndafar þeirra. Hegð-
un afsiðast.
]NÍ ú kemur til sá kostur að reisa
eigið sjónvarp. En erfiður verður sá
róður gegn fjársterkri samlkeppni heims-
valdaþjóðar. Og allskostar óvist, á hvorn
hestinn verður veðjað. Hætt er við, að
efnisframboð í dagskrá mikillar stór-
þjóðar immígranta beri ofurliði smáa
eyþjóð sagnalandsins. Fjárhagsleg koll-
sigling er og næsta yfirvofandi, ekki
sízt þegar litið er á dreift og óhagstætt
byggðafyrirkomulag landsins. Það sanna
vandkvæði í jafnri útgeislun radiósend-
ingar til allra landshluta.
fslendingar hafa á fáum áratugum
tekið risavaxin stökk í efnalegri þjóð-
félagsþróun, frá moldargólfi til marm-
ara, frá hlóðaeldhúsi til átómatíséraðrar
eldamennsku, svo að kæliskápur er nú
miklu útbreiddara heimilistæki hér á
landi en í öllum löndum Miðevrópu.
Slikar innréttingar kösta firn fjár. Hag-
kvæmni, vinnusparnaður og þægindi
eru vitaskuld æskileg hverju heimili.
En þegar slík ópródúktív fjárfesting í
stórum stíl lendir í öfgum og óhófi, þá
er þjóðmegunarlegur voði vís. Trygg
efnahagsleg afkoma og öryggi gjald-
miðils sem traustur grunnux heilbrigðs
atvinnulífs er fyrsta skilyrði til farsæld-
ar í öllu þjóðlífi.
Hnignunartími Rómaveldis hófst
með kjörorði ábyrgðarlítilla ríkisleið-
toga: brauð og leikir handa lýðnum.
Stórkostlegt heimsveldi leið undir lok
í makræði og nautnasýki. Nú er kominn
tími til að spyrja, hvort sagan geti end-
urtekizt á íslandi. Imperium Romanum
prédikaði „panem et circenses“, en Res
Publica Islandica girnist útlent kex og
útlent glápirí.
Við sem dvalizt höfum við nám á
meginlandi Evrópu höfum ætið verið
stoltir af þjóðerni okkar, höfum notað
sérhvert tækifæri til þess að útskýra
það kraftaverk, að til skuli vera hin
smæsta þjóð Evrópu, sem sannað hefir
tilverurétt sinn í heiminum með því
að marka óafmáanleg spor í menningar-
legri sigurgöngu norrænna þjóða. Við
höfum reynt að gera okkur skýra grein
fyrir möguleikum og nauðsyn okkar
þjóðar, einmitt þegar við berum saman
nístandi harða lifsbaráttu íslendinga á
umliðnum öldum og tiltölulega þægilegt
þéttbýli meginlandsins. Og allt skýrist
við samanburð. Okkur hefir skilizt, að
umbóta var þörf: meiri menntun, betri
samgöngur, hollari búsakostur, fjöl-
breyttara atvinnulíf, þroskandi tóm-
stundir.
Slíkur samanburður er vænlegur til
raunsæilegs mats. Og þá vaknar vitund-
in til fulls skilnings á þeirri glæpasögu,
sem er meðferð erlendra valdhafa á
íslendingum um aldaraðir. Og sú saga
má aldrei endurtakast Vanræksla
margra alda sverfur að samvizkunni,
sem krefst þess, að nauðsyn sé fram-
kvæmd, nauðsyn sem borin sé uppi af
raunréttum möguleikum þjóðarinnar.
Fjölþætt menning er bæði nauðsyn og
möguleiki íslenzkrar þjóðar. Og menn-
ing skapast ekki sízt í tómstundum. Þvi
er aukin menntun öruggust tómstunda-
fylling. Glórulaust glápirí er tómstunda-
bani og því neikvætt fyrir alla menn-
ingarviðleitni. Sá er óneitanlega betri
kúltúrfulltrúi, sem blæs á flautu eða
ræktar túnblettinn sinn, en hinn, sem í
bólstruðu hægindi fær glýju í augu af
flöktandi, fallvöltum skermi misjafnrar
myndsjár.
I slenzk menning er í deiglunni.
Þjóðarháski er vís, ef ekki er haldið 1
horfi og stefnt fram. Hver og einn verð-
ur að gera sér ljóst, að lítil þjóð getur
ekki eignazt öll þau efnislegu og tækni-
legu verðmæti, sem stórþjóðir eiga. En
menning fer ekki eftir höfðatölu. Þar
er öllum þjóðum haslaður völlur, smá-
um og stórum. Nauðsyn íslenzkrar þjóð-
ar er að viðhalda tungu sinni og auka
og efla menningu sína. Þar eru óend-
anlegir möguleikar. En erlent glápirí er
glapræði, nauðung frekar en nauðsyn.
Og innlent sjónvarp ætti að standa síðast
á óskalista allra þeirra, sem bera menn-
ingu íslands fyrir brjósti; sá möguleiki
er ennþá næsta óraunverulegur.
PRESTASCGU?
Framhald af bls. 4
og svo sterkur, sem af er látið, mundi
ég reyna að snúa í sundur hespuna;
hún er víst orðin ryðguð. Af því búnu
mundi ég fara í skemmuloftið. Skúli
geyrnir þar bæði mat og skæðaskinn, og
þegar ég væri orðinn vel birgur af nesti,
mundi ég hlaupa á skemmugaflinn; þilið
er orðið gamalt og fúið grey. — Síðan
mundi ég hlaupa í fjallið og leynast þar
meðan á leitinni stæði, ég er viss um að
Skúli mundi ekki láta leita vandlega í
fjallinu. — Að leitinni lokinni mundi
ég fara norður í Presthóla, til síra Steí-
áns Þorleifssonar, og bera honum kveo'u
Skúla Magnússonar; hann mundi brátt
skilja hvernig á kveðjunni stæði og hvað
henni fylgdi.“ —
Árni fór að öllu eins og Skúli hafði
lagt fyrir hann. Hann leyndist fyrst í
fjallinu, en þar lét Skúli ekkert leita.
Síðan hélt hann beina leið norður í Prest
hóla, og bar síra Stefáni kveðju Skúla,
og tók hann við honum, og sýndi honum
alla nærgætni og alúð. — Árni var svo
um tíma hjá klerki og nefndist þar
„Einar sterki", og fóru síðan sagnir af
honum undir þessu nýja nafni, norður
á Langanesi og suður í Múlasýslu. —
I prestskapartíð síra Stefáns á Prest
hólum kom það fyrir, að fátæk húskona
í Blikalóni á Sléttu missti ungbarn sitt á
mjög einkennilegan hátt. Barnið var svo
óvært á nóttunni, að hún fékk ekki
svefn fyrir því, og var hún orðin mjög
þreytt á að stríða við það. Eina nótt,
sem oftar, var barnið mjög óvært. Vagga
þess stóð við rúmið, en hinumegin við
vögguna stóð litunarkolla. Móðirin tók
barnið upp og reyndi um stund að þagga
niður í því, en tókst ekki. — Fleygði h.'.n
þá barninu frá sér, bókstaflega uppgefin
og úrvinda af svefni, en það lenti yfir
vögguna og ofan í litunarkolluna. En
konan datt undireins útaf sofandi, og
vissi ekki fyrr en daginn eftir hvað gerzt
hafði um nóttina, og þá var barnið dautt
í litunarkollunni. — Það er sagt, að um
nóttina hafi heyrzt einhver óþolinmæðis-
orð til móðurinnar, um leið og hún
fleygði barninu, og var því haldið, að
hún hefði gjört þetta viljandi. Svo var
hún sökuð um barnsmorð, og kom málið
fyrir sýslumann. —
Þessi vesalings kona var síðan flutt
I Presthóla til yfirheyrslu, en sennilega
hefur þá síra Stefán gengið á hana í ein-
rúmi, um að segja sér hið sanna. Hann
skipti sér þó ekkert aí gangi málsins, fyrr
en dómur var uppkveðinn, en þá vatt
hann sér inn í stofuna og var heldur gust
mikill og sagði: „Ætlið þið að dæma
svona hart óviljaverkið?" En konan
hafði verið dæmd til lífláts. Sýslumann
og meðdómsmenn setti hljóða. Síðan var
málið tekið fyrir og dæmt að nýju, og
konan alsýknuð. Álitið er að saga þessi
sé sönn, en engin þjóðsaga. — Sýslumað-
ur í Þingeyjarsýslu var um þessar
mundir Vigfús Jónsson, en hann var
veikgeðja maður og óviss í dómum sín-
Ultt.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS-
19. tbl. 1965