Lesbók Morgunblaðsins - 08.08.1965, Blaðsíða 4

Lesbók Morgunblaðsins - 08.08.1965, Blaðsíða 4
Árn: Öla: Úr sögu Reykjavlkur Mönnum stóð ótti nf vinnukonnm M J_f eð bæ j ars-t j órnarlögum Reykjavíkur 1907 urðu tímamót í sögu staðarins. Merkustu nýmæli þeirra laga voru þau, að hér skyldi vera sérstakur borgarstjóri, og í öðru lagi stórkostleg rýmkun kosningar- réttar og kjörgengi. Eins og vænta mátti gekk það ekki orðalaust af að koma þeim breytingum á og voru ýmsir nokkuð tvístígandi í málinu, en þó hét svo að samkomulag væri í bæjarstjórn um það frumvarp, er lagt skyldi fyrir Alþingi. Frá upphafi hafði bæjarfógeti verið oddviti bæjarstjórnar. En þegar fólki tók að fjölga í bænum, einkum upp úr alda- mótum, þá var öllum sýnt, að ofætlan var einum manni að hafa á hendi hvort tveggja, bæjarfógetaembættið og yfir- stjórn bæjarmálefna. Og nú var það 1905 að bæjarstjórnin fór fram á að lög væru sett um skiptingu embættisins, þannig, að stjórn bæjarmálefna og nokkur önn- ur störf væri falin nýjum embættis- manni, er kallast skyldi bæjarstjóri. En þess krafðist bæjarstjórn, að laun hans yrðu greidd úr ríkissjóði. Á þetta vildi þingið þó ekki fallast og taldi að Reykja vík gæti sjálf launað bæjarstjóra sinn. L eið svo næsta ár, en með hverj- um deginum varð það ljósara, að em- bættisstörf bæjarfógeta voru svo mikil, að hann hafði engan tíma aflögu til þess að sinna bæjarmálefnum. Bæjarfulltrú- ar voru nú farnir að sjá, að það væri sanngjarnast, að Reykjavík greiddi laun bæjarstjóra, því að hann væri ekki kon- unglegur embættismaður. Hann yrði ekki skipaður af stjórninni, heldur kos- inn af bæjarbúum sjálfum. Þá kom til athugunar hvernig hann skyldi kosinn, hvort heldur af öllum er kosningarétt höfðu, eða af bæjarstjórn. Og þá kom kosningarétturinn til athugunar. Hér var þá í gildi tilskipun um bæjarmál- efni Reykjavíkur frá 1872. Þar var á- kveðið að bæjarbúar skyldu kjósa bæjar stjórn, en sú kosning fór fram í tvennu lagi og var kosningafyrirkomulagið bæði vafningasamt og illa þokkað. Bæjarfulltrúar skyldu vera eigi færri en 7 og eigi fleiri en 13. Meirihluta þeirra skyldu kjósa allir bæjarbúar, sem höfðu kosningarétt til Alþingis og höfðu greitt 4 rdl. í bæjargjöld árið áður. En minnihlutann skyldu kjósa þeir, er mest höfðu greitt í bæjargjöld á árinu, eða 3/i allra bæjargjalda. Árið 1895 hafði verið gerð sú breyting á kosningarétti, að ekkjur og sjálfstæðar konur, sem greiddu útsvar og höfðu náð 25 ára aldri, mætti kjósa. En giftar konur og hjú höfðu ekki kosningarétt. Nú var hvort tveggja, að mönnum þótti kosningafyrirkomulagið afleitt, og eins var þá farið að bóla á hugsjón jafnréttis og mannréttinda, svo að ýms- um þótti hlutur kvenna og hjúa fyrir borð borinn. Var þá í alvöru farið að hugsa um að bera fram nýtt frumvarp til bæjarstjórnarlaga fyrir Reykjavík. Hugsandi mönnum dulöist þá ekki, að það mundi mestum ágreiningi valda meðal manna hve rúm ættu að vera ákvæði um kosningarétt og kjörgengi, enda bólaði þegar á ágreiningi um það innan bæjarstjórnar. Um hitt urðu menn sammála, að fjölga bæjarfulltrú- um um tvo, svo að þeir yrðu 15, og að þeir yrðu kosnir í einu lagi af öllum þeim, er kosningarétt höfðu. Til þess að kanna hug bæjarbúa til kosningaréttarins var boðað til borgarafundar í Bárubúð 27. apríl 1907. Var sá fundur svo fjölsóttur, að þar var húsfyllir, eða um 500 manns. Guðmund- ur Björnsson landlæknir var málshefj- andi og lagði eindregið með almennum kosningarrétti, þar sem hvorki væri far- ið eftir kynferði né gjaldgetu í bæjar- sjóð. Tóku ýmsir fleiri í sama streng, er. einhverjir voru þó með vífillengjur. Að lokum var gerð fundarsamþykkt, er þorri manna greiddi atkvæði, og voru þetta aðalatriðin: 1. Fundurinn vill, að allir fullveðja menn hafi kosningarétt í bæjarmálum, jcfnt karlar sem konur, þeir sem eru fjár síns ráðandi; ennfremur giftar kon- ur, þó að þær séu ekki fjár síns ráð- andi, ef þær hafa önnur kosningaréttar- skilyrði. 2. Fundurinn vill að tvískipting kjós- enda sé úr lögum numin, og hafi allir jafnan kosningarétt. Þetta var alveg í samræmi við sam- þykkt, er Blaðamannafélagið hafði gert áður. Nú var horfið að því að semja frum- varp, er lagt skyldi fyrir Alþingi þá um sumarið. Mun það aðallega hafa komið í hlut Guðmundar Björnssonar landlæknis að semja það frumvarp, en síðan var það samþykkt í bæjarstjórn, þó síður en svo í einu hljóði. Mátti heita að það merðist þar fram, og voru marg- ir bæjarfulltrúar óánægðir með það. Þar var í 1. grein svo ákveðið, að mál- efnum kaupstaðarins skyldi stjórnað af 15 manna bæjarstjórn, er kjósendur hefðu valið, auk borgarstjóra, sem skyldi vera oddviti hennar. Borgarstjór- inn skyldi kosinn af bæjarstjórn til 6 ára í senn. Svo komu ákvæðin um kosningarétt- inn og þau voru á þessa leið: Kosningarétt hafa allir bæjarbúar, karlar og konur, sem eru fullra 25 ára að aldri þegar kosning fer fram, ef þeir greiða skattgjald til bæjarsjóðs, hafa átt lögheimili í bænum 1 ár, hafa óflekkað mannorð, eru fjár síns ráðandi, eru ekki öðrum háðir sem hjú og er ekki lagt af sveit, eða hafi þeir þegið sveitarstyrk, þá endurgoldið hann, eða verið gefinn hann upp. Konur kjósenda hafa kosn- ingarétt, þótt þær séu eigi fjár síns ráð- andi vegna hjónabandsins, og þótt þær eigi greiði sérstaklega gjöld í bæjarsjóð, ef þær að öðru leyti uppfylla áður- greind skilyrði fyrir kosningarétti. Og svo kom það ákvæði, er mörg- um varð bumbult af: Kjörgengur er hver sá, er kosningarétt hefur. Frumvarpið var lagt fram í Nd. Al- þmgis og þar kosin sérstök nefnd að athuga það, en í henni áttu sæti: Lárus H Bjarnason, Jón Magnússon, Stefán Stefánsson, skólam., Guðlaugur Guð- mundsson og Magnús Andrésson. Nefndin gerði nokkrar breytingar á frv., meðal annars þá höfuðbreytingu, að hjú skyldu fá bæði kosningarétt og kjörgengi. Um þetta sagði framsögumað- ur (L.H.B.) að hann gæti gefið þessu atkvæði sitt, „enda þótt þetta gangi miklu lengra en alþingiskosningalögin, og nokkru lengra en bæjarstjórnarlög hinna kaupstaðanna. En af því að þessi alda er nú einu sinni risin svona hátt, er í rauninni ekkert á móti því að reyna hvernig þetta gefst hér í Reykjavík . . . enda þótt mörgum húsbændum kynni að þykja það nokkuð nýstárlegt að sitja bæjarstjórnarfund fram á nótt, með ann- ari eða báðum, eða öllum vinnukonum sínum, ef til vill í fullu óleyfi frúar- innar“. Hér var gripið í viðkvæman streng, eins og sjá má á eftirfarandi útdráttum úr ræðum þingmanna: Tryggvi Gunnarsson sagði, að till. um rýmkun kosningaréttar hefði komið fram í bæjarstjórn, en verið felld þar. „Vér, sem ekki vildum ganga svo langt, vorum hræddir um, að vinnufólk og lausamenn hefði yfirleitt ekki þá þekk- ingu, sem nauðsynleg er til þess að vita, hver úrslit mála væri hentugust fyrir bæinn. Þeir, sem nú hafa kosn- ingarétt samkv. gömlu lögunum, fá að líkindum ekki nema þriðjung atkvæða, a móti öllum þeim aragrúa af nýju fólki, sem nú á að öðlast kosningarétt; það er því hætt við, að þeir sem áður hafa hugsað um bæjarins mál, yrðu alveg ofurliði bornir af þessu nýja, alls ó- kunna fólki, sem mundi valda of mikl- um hringlanda í stefnu bæjarmálanna. Meðmælendur almenns kosningarétt- ar segja að það sé gott að reyna hvernig þetta gefist. En ég verð nú fyrir mitt leyti að álíta, að Reykjavík sé einmitt sá staðurinn, sem allra sízt ætti að hafa fyrir tilraunastöð í þessu efni. Hér safn- ast saman mikill fjöldi af lausafólki og námsfólki, sem kemur og fer eins og far- fuglar frá öilum sveitum landsins, og hafa sem eðlilegt er, ekki minnstu hug- mynd um bæjarmál. Ég álít miklu rétt- ara að reyna þetta fyrst upp í sveit, þar eru skoðanir manna ekki á fleygiferð eins og hér. Það er heppilegra að bænd- urnir reyni þetta fyrst heima hjá sér. Þeir geta þá reynt hve vel þeim líkar, þegar vinnufólk þeirra fer að ríða á hreppamót, til þess að bera þá ofurliði með atkvæðum sínum um sveitarmálin. Spurningunni um kosning borgar- stjóra vil ég hiklaust svara svo, að ég tei það lang óheppilegast að láta kosn- ingarétt til þess embættis liggja undir allan bæjarlýð Reykjavíkur (þá var kom in fram brt.till. um það), einkum ef það verður að lögum, að allir skuli hafa at- kvæðisrétt, hvort sem þeir gjalda nokk- uð til bæjarins eða ekki, og hvort þeir hafa nokkurt vit eða áhuga á málefn- um bæjarins. Þó kastaði nú fyrst tólf- unum, ef slíkir menn kæmust í bæjar- stjórn. Ég fyrir mitt leyti álít langbezt að borgarstjórinn væri útnefndur al St j órnarráðinu. Lárus H. Bjarnason: Viðvíkjandi þvi, að borgarstjóri skuli kosinn af þeim bæjarbúum er kosningarétt hafa, þá er það þó „demokratiskara" eða þjóðlegra, sem kallað er, að bæjarbúar kjósi borg- meistarann en bæjarstjórn, enda verður borgarstjóri óháðari bæjarstjórninni, ef hann er kosinn á þann hátt. Björn Bjarnason (sýslum.). Ég get ómögulega skilið að brt.till. sé heppi- leg. Ég fæ ekki betur séð, en afleiðing- arnar yrðu þær, að „agitationir" mundu keyra fram úr öllu hófi . . . Og sér- staklega mundu verða mikil brögð að því, þegar búið er að dubba upp marga nýja kjósendur, og þar er á meðal allur fjöldinn af vinnukonum bæjarins. Og ég só ekki heldur hvað unnið væri við það að láta almenning ráða því, hver verði borgarstjóri, því að alþýða manna mun þó naumast geta gert sér nokkra glögga hugmynd um, hverja hæfileika sá maður þurfi að hafa til að bera. Mér þætti gaman að sjá landlæknir- inn okkar fara hjólandi um meðal allra vinnukvenna bæjarins, til þess að „agitera“ fyrir einhverju borgarstjóra- efni, er hann vildi koma að. Það mætti líka fá einhverja vinnukonuna fyrir borg arstjóra og borga henni 4500 kr. laun. Vinnukonur geta eftir þessu orðið borg- arstjórar eins og hver annar, ef aðeins atkvæðamagnið er nóg. Og þó svo mundi ef til vill ekki verða í bráðina, þá eru þó líkindi til, að einhvern tíma komist vinnukona í borgarstjórasessinn, því hér er um fjölmenna stétt að ræða, með miklu atkvæðamagni. Guðmundur Björnsson: Þingm. Dal. taldi það næsta glæfralegt, að bæjar- búar kysu borgarstjórann. Færði hann einkum tvennt til þess. Fyrst og fremst hættu á feikilegum „agitationum". Agita tionirnar eru vottur um vaxandi þroska og vakandi áhuga á almennum málum. Almenningur er einmitt þess vegna far- inn að hugsa meira um, hvernig hann eigi að beita kosningarétti sínum. Þær eru með öði*um orðum framfaravottur. Það sem mér fannst þingm. Dal. ótt- ast mest, var kvenfólkið, og varð hon- um einkum skrafdrjúgt um vinnukonur. Það var eins og hann áliti að vinnu- konur væru lægri verur en aðrar mann- eskjur. En það get ég sagt hinum hátt- virta þm., að ég hefi aldrei orðið þess var, að vinnukonur væru verr viti born- ar en aðrar konur, né heldur að konur værí yfirleitt verr viti bornar en karl- menn. Þetta er mönnum að skiljast um allan heim, og þess vegna fjölgar þeim óðum, er veita vilja konum almennan kosningarétt. Það er engin furða ' t þær hafi lítinn áhuga á opinberu: Framhald á bls. Virðulegur bæjarfulltrúi og vinnukonur hans. 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS- 26. tbl. 1965

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.