Lesbók Morgunblaðsins - 08.08.1965, Síða 11

s
J
y
y
i
s
I
x
P
e
n
s
u
r
»
#
ANDYCAPP
— Ég var bú
inn að biðja
um annan
bj.ór! Hvers
konar þjón-
usta er þetta í
sjoppunni?
A erlendum bókamarkaði
Saga
the yVorlá sm ths Last Day, The
Sack of Constantinople by the
Turks May 29., 1453, its Cause«
and Consequences. David Stacton
Faber and Faber 1965. 35/—
Höfundurinn er vel þekktur
fyrir sögulegar skáldsögur; hann
hefur skrifað slíkar um Lúðvík
II, Ekanton og Segaki, sem gerist
í Japan á miðöldum. Þetta er
fyrsta bók hans í sagnfræði. Höf-
undur segir söguna og leyfir sér
stundum það sem er ágætt í skáld
sögum en slæmt í sagnfræði.
Bókin verður skemmtileg á kostn-
að fræðimennskunnar. Hann litar
frásögnina, hættir stundum til að
dæma af takmörkuðum forsend-
um og gerír sumt „sögulegra“ en
efni standa til. Hann skrifar sagn-
fræðirit eins og hann væri að
skrifa skáldsögu. Þessir vankant-
ar eru þó ekki úr öllu hófi, en
nóg til þess að það er vafasamt
að nota ritið sem heimild, þarf að
gera slíkt með aðgæzlu. En þetta
er mjög skemmtileg lesning og
höfundur hefur safnað saraan
miklum fróðleik og er sá yfir-
gnæfandi, sem fjallar um smáat-
riði. Taka þessarar borgar var tal-
in boða hin mestu ótíðindi á sín-
um tíma og vakti hrylling og ótta
um öll kristin lönd. En þótt Tyrk-
inn væri hataður og andúð krist-
inna væri mikil á villu Múham-
eðs, þá var strax reynt að ná hag-
stæðum samningum við soldán til
verzlunar og siglinga af verzlun-
erborgunum á Ítalíu. Býzans-rík-
ið átti lengi í dauðastríði og
tregða evrópsku ríkjanna að veita
því aðstoð gegn fjandmönnunum
átti síðar eftir að hefna sín
grimmilega. Taka borgarinnar
opnaði Tyrkjum leiðina upp Balk-
snskagann. Þessir atburðir ýttu
einnig undir áhuga manna á forn-
um fræðum, sem blómstrar upp
á Ítalíu með endurreisnar-hreyf-
ingunni. Á verzlunarsviðinu varð
þetta eitt með öðru til að heims-
verzlunin færist til hafnarborga
sem liggja að Atlantshafi. Heim-
ildaskrá fylgir, kort og registur.
Bókmenntir
Meisterwerke Deutsclier Sprache
aus dem neunzehnten Jahrhund-
ert. Emil Staiger. Atlantis Verlag
1961. SFr. 18,—
Emil Staiger er einn fremsti
bókmenntafræðingur Svisslend-
inga. Hann starfar í Ziirich og
hefur samið margar ágætar bæk-
ur í þeirri grein, meðal þeirra
rita er rit hans um Goethe. Hann
hefur einnig þýtt sorgarleiki
Sófóklesar úr grísku og ljóð og
fleira. í þessu riti ræðir hann
verk nokkurra þýzkra skálda og
skýrir þau og rekur ástæðurnar
fyrir þeim. Höfundarnir sem
hann fjallar um eru: Hölderlin,
Jean Paul, Kleist, Goethe, Grill-
parzer, Stifter, C. F. Meyer og
Hofmannsthal. Hver kynslóð legg
ur eigið mat á bókmenntir liðins
tíma eins og alla arfleifð fortíð-
arinnar. Matið verður alltaf af-
stætt. Staiger rekur og skýrir
þrjú kvæði Hölderlins, Heidel-
berg, Satúrnus og Júpíter og
Chiron. Hann tekur hið fagra
kvæði Goethes, „Sommernacht",
útlistar það og rekur ástæðurnar
fyrir því, að Goethe orti það ein-
mitt þá og þannig. Staiger rekur
áhrif austurlenzks skáldskapar í
þessu kvæði og öðrum verkum
Goethes. Þetta kvæði er magískt,
því verður það aldrei skýrt full-
komlega það hefur eigið líf
og útlistanir á þvi verða því leið-
beining en aldrei neitt fullnaðar-
svar við því í hverju gildi kvæð-
isins sé falið, gildi þess verður
bundið næmi þess, sem les það
hverju sinni. Því meiri sem þekk-
ing skýrandans er á viðfangsefn-
inu, því betri leiðbeinandi verð-
ur hann. Staiger er einn fremsti
skýrandi Goethes sem nú er uppi
og því verða öll rit hans um verk
hans hinn bezti inngangur að rit-
um skáldsins. Bókin er smekk-
lega útgefin eins og annað, sem
þetta útgáfufyrirtæki lætur frá
sér fara.
Germany in the Eighteenth
Century: The Social Background
of tlie Literary Revival.
W.H. Bruford. Cambridge Uni-
versity Press 1965. 12/6.
Þetta rit kom fyrst út 1935 og
var endurprentað 1939, 1952, 1959
og kemur nú í paperback. Höfund
ur er prófessor í þýzku við há-
skólann í Cambridge. Höfundur
segir í formála að bókin sé
ætluð þeim, sem leggi stund á
þýzkar bókmenntir. Honum hafi
orðið það ljóst, að rannsóknir á
bókmenntum einum nægi ekki til
að skýra þær og skilja, það þurfi
einnig að koma til vitneskja um
það þjóðfélag, sem þær séu
sprottnar upp úr. Bókmenntirnar
beri vitaskuld þjóðfélaginu vitni
og megi draga af þeim ýmsar
ályktanir um ástand þjóðfélags-
ins en þetta nægi ekki til nægs
skilnings. Til þess að heildar-
mynd fáist, verði að rannsaka og
skilja þau öfl, sem móta þjóð-
félagið. Því sé þjóðfélagsfræðin
nátengd allri listsköpun. Höfund-
ur dregur upp mynd af þessum
bakgrunni þýzkra bókmennta' á
18. öld og nær með því auknum
skilningi á þýzkum bókmenntum
á sama tíma. Þýzkaland var skipt
upp í ótal smáríki í byrjun aldar-
innar og menningarmiðstöðvarn-
ar voru við hirðir furstanna og
meðal þeirra voru frönsk áhrif
yfirgnæfandi. Skáldin urðu að
leita stuðnings furstanna og allir
þeir sem fengust við andlega iðju.
Markaðurinn fyrir bókmenntir
var mjög þröngur framan af og
„patróninn" var hverju skáldi
nauðsynlegur. Svo hafði löngum
verið víðast hvar. En á 18. öld
tekur þetta að breytast sumsstað-
ar í Evrópu, einkum þó í Eng-
landi. Þetta gerist síðar í Þýzka-
landi. Þar eru skáldin bundnari
„patróninum". Svo framan af öld-
inni eru þýzkar bókmenntir ekki
tengdar þjóðinni heldur fámenn-
um hópi áhugamanna eða hluta
yfirstéttarinnar, sem talaði frem-
ur frönsku en þýzku. Kloppstok,
sem var eitt frægasta skáld Þjóð-
verja um þetta leyti, átti sinn
„patrón", sem var Danakonung-
ur. Þetta tekur ekki að breytast
fyrr en með Goethe og svo með
rómantísku stefnunni. Frönsku
áhrifanna tekur að gæta minna og
áhugi manna vex fyrir þýzkum
menntum með vaxandi veldi borg
arastéttarinnar. Þetta skýrist og
kemur betur í ljós á næstu öld.
Skáldin og höfundarnir eru ekki
bundnir þjóðinni, þeir eru á snær
um yfirstéttarinnar og smekkur
þeirra er nánast alþjóðlegur.
Þetta er ekkert einstakt fyrir-
brigði, en þetta er einkenni
þýzkra bókmennta á 18. öld og
því ræður „patrónisminn" lengur
á Þýzkalandi en í Frakklandi og
Englandi. Þótt talið sé að Lúther
móti þýzkt ritmál, þá helzt sú
skoðun meðal menntaðra stétta
í Þýzkalandi langt fram á 18. öld,
að franskan sé menningarmálið.
Því verða umskiptin við breyttar
skoðanir á þessum málum meiri
og orka fastar á hugi manna með
þeim afleiðingum, sem stuðla að
magnaðri þjóðerniskennd og ýms-
um öðrum fyrirbrigðum.
Jóhann Hannesson:
ÞANKARÚNIR
SNILLINGUR einn enskur, Studdert Kennedy, sem af eigin
reynd þekkti skotgrafalífið í fyrri stórstyrjöld, ritaði bók að því
stríði loknu og gaf henni heitið LIES, en það merkir lygar.
Öðru hverju ræðir hann nokkuð um skotgrafalífið, þar á meðal
baráttuna gegn lúsinni, sem í þá daga var mjög sigursæl
hvernig sem stríðið gekk. Líkt og annars staðar lifðu þar lýsn-
ar með því að sjúga blóð úr mönnum. Og það segja fróðir
menn að ef lýs eiga ekki aðgang að mönnum (eða dýrum), er
leggja til allsnægtir undir fótum þeirra, þá séu dagar þeirra
taldir. Fleirtölumyndirnar af þeim orðum enskum, sem merkja
lýs og lygar, eru svo líkar í framburði að auðveldlega verður
úr orðaleikur. Og þennan orðaleik hagnýtir Kennedy. Líkt og
lýs þurfa að sjúga næringu úr lifandi líkama til að geta lifað
sínu velferðarlúsa-lúxuslífi, þannig þurfa lygarnar jafnan ein-
hvern sannleik til að sjúga kraft sinn úr og tryggja tilveru sína.
Kennedy tók vel eftir þeirri íeynslu, sem oft birtist í hnit-
miðuðum tilsvörum alþýðumanna, sem lent höfðu undir valdi
lúsa eða lyga og stundum hvorra tveggja, en gátu þó ekki losnað
undan því, og höfðu þó hugboð um annað og betra líf. Einu
sinni ræddi hann við mann, sem lengi hafði þótt sopinn góður,
og spurði hvort hann myndi ekki verða ánægður það sem eftir
væri ævinnar, ef hann mætti að kostnaðarlausu fá allt það
áfengi sem hann vildi. „Svo mikið er ekki til“, svaraði maður-
inn. „There isn’t as much“.
Menn ræða nú oft um mannsæmandi líf, rita títt um mann-
sæmandi lífskjör. En yfirleitt sýna samböndin að oftast er ekki
átt við annað qn Deninga. Mannsæmandi lífskjör eru miklir
peningar, sem fást með lítilli fyrirhöfn. Þannig ef pClla VÍðá'
um heim. Margir fóru til starfa í nýlendum með það eitt fyrir
augum að verða ríkir á stuttum tíma.
Nú fréttist oft um sult og seyru í veröldinni, að meiri hluti
mannkynsins búi við skort. Oss eru tíðindi sögð af næturlöng-
um fundum, sáttafundum milli „stríðsaðila", sem undirskrifa
friðarsamninga (en gera ekki frið), og leysa mikilvæg vanda-
mál, ekki hinna hungruðu, heldur hinna mettu, sem stæra sig
af velmegun sinni, einkum þegar þeir uppskera lof erlendra
gesta. Samt er .aldrei nóg. Lús óánægjunnar sýgur næringu út
af þeim sannleika að til er mannsæmandi líf og til er van-
sæmandi líf. En það er hvorki til nóg af peningum né áfengi
í veröldinni til að tryggja svo mikið sem einum einstaklingi
mannsæmandi líf. „There isn’t as much“.
Innan um allt talið um mannsæmandi líf, allar rangfærsl-
urnar og útúrsnúningana leynist djúpur sannleikur, sem ekki
má þagna, þótt ýmsar lygalýs sjúgi næringu sína úr honum.
Til er einnig vansæmandi líf og vansæmandi meðferð á manni
sjálfum og öðrum mönnum. Spámenn Biblíunnar hafa lýst van-
sæmandi lífi og meðferð á mönnum, arðráni, kúgun, rangind-
um, fátækt, eymd og kveini snauðra manna, miklu betur en
nútíma blaðamenn. Þeir lýstu einnig vansæmd allsnægtanna,
óhófsins, ágirndarinnar, drykkjuskaparins og yfirgangsins, van-
trúar og skurðgoðadýrkunar. Var þó réttlæti meira með ísrael
í þá tíð en öðrum þjóðum. Hvers vegna töluðu spámenn um
þetta, meðan aðrir spekingar þögðu og samsinntu (t.d. grískir)?
Af því að allur lýðurinn, fátækir sem ríkir, var Guðs lýður.
Og mælikvarði menningar var í þeirra augum dýrkun Guðs og
meðferð á mönnum.
Spurningin um mannsæmandi líf má því aldrei þagna; bar-
átta gegn vansæmandi lífi má ekki stöðvast. En margar lýs þarf
að fjarlægja af þeim sannindum, sem hér þurfa að koma fram.
— Er slark að nóttu og iðjuleysi að degi mannsæmandi líf? Er
það mannsæmandi skemmtun að fara suður á Spán til að horfa
á Spánverja drepa naut? Er það mannsæmandi að gera kröfur,
sem ómögulegt er að uppfylla? Er mannsæmandi að stela hjá
fyrirtækjum, sem menn starfa fyrir? Er það mannsæmandi að
halda litlum börnum að næturvinnu, eða leggja óeðlilegt erfiði
á unglinga, svo að hægt sé að flytja inn marga gljálakkaða bíla?
Eru vinnusvik mannsæmandi? Eða áfengissala til nýfermdra
stúlkna, þar sem seljandinn tekur fermingarúrin þeirra í pant?
Er sæmandi að láta ríkið káka við verk, sem einstaklingar vinna
betur? Er mannsæmandi að endurgreiða öldungum fyrri ára
vinnu og erfiði fyrir þjóðina með niðurföllnum peningum? Er
mannsæmandi að telja sér og öðrum trú um að hamingjan
verði fundin með einhliða kröfum á hendur öðrum? Er það
mannsæmandi að vera í kirkjunni, en tilbiðja ekki Guð? —
Þannig má spyrja — og það er nauðsynlegt — frá hægri og
vinstri og úr miðju, hvað sé mannsæmandi líf.
I
26. tbl. 1965
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS H