Lesbók Morgunblaðsins - 10.10.1965, Blaðsíða 12

lagaS slg slfku lífl og að löng köfun
gaf þeim tækifæri til rannsókna
á botninum og hegðun fiska, sem ekki
var fyrir hendi við köfun í stuttan tíma.
Cousteau sagði: „í slíkum landgrunns-
stöðvum framtíðarinnar mun verða
fleira fólk, farið dýpra og dvalizt lengur
niðri“.
Ég spurði Cousteau, hvort starfsmenn-
irnir á neðansjávarnýlendum hans
myndu taka þátt í námugreftri. „Sá
möguleiki er stórlega ýktur“, sagði
hann. „Þótt þeir Peter Keetole og Sammy
Collins nái upp demöntum með sog-
pípu á vesturhluta landgrunnsins við
Suður-Afríku verð ég að segja, að ég er
svartsýnn á ríkuleg uppgrip hráefna úr
sjónum. Vinnan er annmörkum háð og
allt of kostnaðarsöm til að unnt sé að
vera með glæsilega spádóma þar um.
Hafið mun ekki gefa okkur neitt án
erfiðrar baráttu og geysimikillar fjár-
festingar. En sá dagur getur komið, og
við þörfnumst allra þeirra málma sem
unnt er að vinna þarna niðri. Sé það
haft í huga, mun neðansjávarnýlendan
skila betra verki en því, sem reynt yrði
að gera frá yfirborðinu“.
Ræða Cousteaus í Lundúnum um hom-
inem aquaticum hlaut ekki einróma við-
urkenningu allra. Einn af starfsmönnum
ráðstefnunnar vísaði henni á bug sem
„vísindareyfara“ og setti allt sitt traust
á vélrænar framfarir í sambandi við
neðansjávarrannsóknir.
Eg spurði Cousteau, hvað hann á-
liti um þetta. „Hvað er athugavert við
vísindareyfara sem fyrirboða þess sem
koma skal?“ spurði hann. „Allt frá tím-
um Jules Vernes og fjölmargra á undan
honum hefur ímyndunarafl hins fjöl-
fróða manns boðað það sem koma skyldi.
í sannleika sagt reyndi ég að vera heldur
íhaldssamur þegar ég ræddi í Lundún-
um um framtíðina neðansjávar. Þeir
menn voru meira að segja til þar, sem
vildu ræða um þann möguleika að hval-
kýr yrðu mjólkaðar í raunverulegum
neðansjávarmjólkurbúum".
Neðansjávarkönnuðurinn sagði: „Á
ráðstefnunni spurði mig maður, hvað
homo aquaticus gæti búizt við að finna í
hafinu, sem ekki hefði þegar verið upp-
götvað. Spurningin gerði mig furðu lost-
inn. Við vitum í rauninni harla lítið um
hafdjúpin.
Þetta minnti mig á nokkuð, sem Har-
cld Edgerton sagði við svipaðri spurn-
ingu. Hann var að vinna í grennd við
kafbátinn okkar í Toulon og búa mynda-
vélarnar sínar undir 1600 metra köfun.
Vegfarandi sneri sér að honum og sagði:
„Nú, já. Kodak-vélar handa hákörlunum.
Segið þér mér, hvað búizt þér við að
mynda þarna niðri?“ Edgerton svaraði:
„Vinur minn, ef ég vissi það, væri ég
ekki að hafa fyrir þessu“. Vísindin þríf-
ast ekki þegar niðurstaðan er vituð fyrir-
fram. Orðið vísindi þýðir þekking. Homo
aquaticus mun verða til vegna þekking-
Varúð
SEM forstöðumaður Hafrannsókna-
safnsins í Monaco var Cousteau
árið 1960 einn af þeim, sem stóðu að
velheppnuðum mótmælum gegn
þvi, að geislavirkum úrgangi væri
fleygt í Miðjarðarhafið. „Enginn
veit um þau líffræðilegu áhrif sem
geislunin hefði í sjónum“, sagði
hann. „Ég tók þátt í baráttunni
gegn henni, þvi að við ættum að vita
um afleiðingarnar, áður en við
hendum eitri í sjóinn. Hvaða
gildi hefur allt þetta tal um „óend-
anleg auðæfi“ og „síðustu von
mannkynsins", ef við nú spillum
hafinu um alla framtíð? Hvað verð-
ur um þær vonir mannsins að
byggja úthöfin? Eigum við að láta
tilviljun ráða, hvort framtíðar-
draumarnir rætast?"
aröflunar, ekki bara til að rækta fisk
eða vinna góðmálma.
Fyrir mig mun lífið neðansjávar verða
innblástur. Ég á ekki við andlegs eða
trúarlegs eðlis, heldur daglegt líf fullt
andagiftar á svipaðan hátt og menn hafa
öðlazt vegna sköpunarverka sinna á um-
liðnum öldum — hinnar grísku lífsskoð-
unar, renaissance-tímabilsins og byltinga
18. aldarinnar. Bergmál þessa er enn í
tíag eitt hið bezta í lífi okkar. Ég er
þeirrar skoðunar, að sjávarmaðurinn
muni eiga sér slík ævintýri“.
ÁRNI ÖLA
Framhald af bls. 4
nema sem stefnunafn, þegar farið var
eftir götum. Áttin til sjávar var niður,
menn gengu niður Aðalstræti og niður
í Grófina, niður Pósthússtræti og niður
á Steinbryggju, og Lækjargötu gengu
menn niður með læknum og alla leið
niður í fjöru. Stefnan í fjöruna var alls
staðar niður.
Vestur. Algengt var þá að tala um að
fara vestur á Stíg og þá var átt við
Vesturgötu, sem einu sinni hét Hlíðar-
húsastígur. Svo var vestur allt svæðið
frá sjó suður að Melum. Menn fóru
vestur að Ánanaustum, Seli, Landakoti,
Bráðræðisholti, Sauðagerði og Kapla-
skjóli. En lengra náði vestrið ekki. Ef
menn vildu fara lengra, þá fóru þeir
fram á Seltjarnarnes. Mátti svo segja að
vestur væri fyrir vestan Aðalstræti, þó
var ekki talað um að fara vestur í
Grjótaþorp, heldur upp í Grjótaþorp.
Suður. Það var allvíð og mikil átt.
Talað var um suður á Mela, suður að
Görðunum, suður á Grímsstaðaholt,
suður í Skildinganes og Skerjafjörð,
suður í Vatnsmýri, Beneventum og
öskjuhlíð. Talað var um að fara suður
með tjörn, hvorum megin sem gengið var
við hana. Gengið var og suður Laufás-
veg og göturnar í Þingholtunum, og
menn fóru suður Hafnarfjarðarveg frá
Skólavörðu. Telja má að suðrið hafi náð
milli Melanna og Hafnarfjarðarvegar.
á er komið að því að segja frá
öðrum áttastefnum.
Upp. Aldrei var talað um að fara
austur eða suður í Þingholtin og Skóla-
vörðuholt, heldur var stefnan þangað
upp. Menn fóru upp í Latínuskóla, upp
í Bankastræti, upp í Þingholtsstræti og
göturnar þar fyrir ofan, upp að Skóla-
vörðu og upp að Steinkudys. Einnig var
talað um að fara upp úr bænum, en það
var nokkuð óákveðin stefna.
Inn. Kallað var að fara inn Lindar-
götu, Hverfisgötu og Laugaveg, og
göturnar þar fyrir ofan, þegar þær
komu. Þetta var stefnan austur. Menn
fóru inn í Skuggahverfi og inn me'ð sjó
alla leið frá Batteríi að Kirkjusandi
innri. Þá hét að fara inn að Rauðará,
inn í Norðurmýri, Kringlumýri og Grens
ás, inn að Fúlutjörn, inn í Laugar, inn
að Laugarnesi, Kleppi og Laugarási, inn
í Sog, inn að Elliðaám og inn að Bú-
stöðum. Kallað var og að fara inn sund
að Skarfakletti og Viðey. Nokkuð er
á huldu hver stefnuskil hafi verið milli
suðurs og inn, en þó hygg ég að telja
megi, að þau hafi verið um veginn suður
á Öskjuhlíð, og hlíðin þaðan inn að
Bústöðum hafi öll verið í inn-stefnunni.
Sumir kölluðu að fara upp að Bústöðum
og upp á Bústaðaholt, en ekki held ég
að það hafi verið gömul málvenja, og
ef til vill myndazt af því, að kallað var
upp með ánum að Bústöðum eftir að
brýrnar komu á þær.
Út var kallað í eyjarnar, Akurey,
Örfirisey og Engey. Klemens Jónsson
talar um út í Viðey, en ekki minnist ég
þess að hafa heyrt það, heldur alltaf
inn í Viðey og inn í Sund. Þó má geta
þess, að á ferjustöðunum frá Laugar-
nesi, Kletti og Vatnagarði var alltaf sagt
að fara út í Viðey. Málvenja var að kalla
út með sjó þegar farin var fjaran frá
lækjarósnum að Hlíðarhúsum. Einnig
var kallað að fara út að Kríusteini og
ut á Örfiriseyjargranda.
Fnam var lítið notað sem áttarstefna.
Kallað var fram á Seltjarnarnes, og í
gamalli landamerkjalýsingu er talað um
stefnu úr Grandahöfði (á örfiriseyjar-
granda) fram að Eiðisgarði.
Niður. Á þá stefnu hefir þegar verið
rr.innzt, en þó er rétt að taka það upp
aftur. Áttin að sjónum var niður og
menn gengu niður þær götur og stíga,
sem að honum lágu. Alltaf var sagt
niður í Grófina, niður í fjöru, niður á
Steinbryggju ( og aðrar bryggjur).
Bæði í Austurbæ og Vesturbæ var talað
um að fara niður í bæ, og var þá átt
við Miðbæinn. Var því kallað að fara
niður Túngötu, Vesturgötu, Hverfisgötu,
Laugaveg og Bankastræti. Frá Skóla-
vörðunni (háholtinu) var kallað að fara
n:ður að tjörn og niður að sjó og allt
þar í milli.
U m aldamótin má telja að byggðin
í Reykjavík næði frá Barónsstíg vestur
að Seli. Ætla mætti því, að þeir í Aust-
urbænum og Vesturbænum hefði eigi
getað notað sömu áttastefnur og Mið-
bæingar, þeim hefði eigi fundizt þær
eiga við hjá sér. En á þessu ber ótrú-
lega lítið. Að vísu gátu Austurbæingar
ekki fellt sig við að segja að þeir færi
upp í Landshöfðingjahús, heldur fóru
þeir niður í það, og þeir fóru niður á
Batterí og niður að læk. Hjá þeim var
norður til sem stefnutáknun, því að þeir
gengu norður göturnar í Þingholtunum,
eix norðrinu lauk þar sem þær enduðu.
Má því segja, að hvorki norður né aust-
ur hafi verið til í bænum sem höfuð-
áttir.
Nokkur munur var á stefnunöfnum
vegna þeirra, sem nýlega voru komnir
t:l bæjarins og höfðu vanizt öðrum nöfn-
um en þeim, er giltu. Kom það því fyrir
að tvö nöfn eða fleiri væru höfð um
sömu áttarstefnu. Heyrði ég t. d. talað
um að fara suður, vestur eða út á Gríms-
staðaholt, og ýmist inn eða suður á
öskjuhlíð. Þá heyrði ég menn líka tala
um út að Skerjafirði og út á Seltjarnar-
nes.
Þessa hafa áreiðanlega gerzt mörg
fieiri dæmi, en að lokum hefir farið hér
sem annars staðar, að hin gamla mál-
venja hefir sigrað. Og enn munu gömlu
áttanöfnin halda velli að mestu leyti.
VÍÐARI ÁTTIR
egar bænum og næsta umhverfi
hans sleppir, taka við aðrar áttir til
fjarlægari staða. Þá er ekki þörf á jafn
mikilli nákvæmni í stefnum, eins og
þegar talað er um það, sem nær er.
Þessar áttir verða því með öðrum hætti
er> hinar. En um stefnurnar er það að
segja, að þær fylgja ekki fremur réttum
höfuðáttum heldur en innanbæjar.
Upp. Langvíðfeðmasta áttarstefnan er
upp, ef um stefnu er hægt að tala, því
að hún er ekki bein, heldur nær langt
til hliðar frá þeim stöðum þar sem hún
bvrjar. Hún byrjar í rauninni rétt ofan
við Elliðaárnar og fyrstu byggðu bólin
þar eru Ártún og Árbær. Það var alltaf
sagt að fara upp að Ártúnum og upp að
Árbæ. En það var líka sagt að fara upp
að Vatnsenda og Elliðavatni. Og svo er
haldið áfram upp að Kolviðarhóli og
upp á Hellisheiði, upp að Hengli og upp
á Mosfellsheiði. Og svo er öll Mosfells-
svéitin í þessari upp-stefnu, nema Graf-
arvogur og Gufunes, var sagt inn í Graf-
arvog og inn að Gufunesi og var fram-
hald á stefnunni inn sundin. Annars
var alltaf talað um að fara upp í Mos-
fellssveit. Og svo var haldið áfram upp
á Kjalarnes, upp í Kjós, upp í Hval-
fjörð (sumir sögðu þó inn í Kjós, inn í
Hvalfjörð, inn á Hvalfjarðarströnd; það
er eitt dæmið um misræmi í stefnu-
táknum). En svo var farið upp á Akra-
nes, upp í Melasveit, upp í Borgar-
nes, upp í Borgarfjörð, og nóði það
eigi aðeins til allrar Borgarfjarðar-
sýslu, heldur einnig Hvítársíðu, Þver-
árhlíðar og Norðurárdals. Þetta upp
var mikið flæmi og náði frá réttu suð-
austri til hánorðurs, ef miðað er við
landabréfið.
Suður. Sagt var suður í Hafnarfjörð
og þaðan „suður með sjó“ og náði það
til Keflavíkur og Miðness. Einnig var
kallað suður í Krýsivík og Grindavík.
En þarna á milli og Miðness varð
fleygur, sem hét út. Talað var um að
fara út í Hafnir og út á Reykjanes
(eins og nú er talað um að fara út
á Keflavíkurflugvöll).
Austur. Sú átt byrjaði ekki fyrr en
fyrir „austan Fjall“, eða öllu heldur
fyrir austan heiðar, Hellisheiði og Mos-
fellsheiði. Það náði frá Selvogi, yfir
Ölfus og Grafning og upp í Þingvalla-
sveit. Og síðan hélt austrið áfram alla
leið til Austfjarða, náði yíir allt Suður-
landsundirlendið, alla suðurströndina
og líklega alla leið að Gunnolfsvíkur-
fjalli.
Vestur. Það byrjaði ekki fyrr en á
Mýrum, en náöi svo yfir Snæfellsness-
og Hnappadalssýslu, Dalasýslu, Barða-
strandarsýslu og Isafjarðarsýslu að
mestu leyti, sleppti aðeins Hornströnd-
um.
Norður. Það byrjaði raunar ekki fyrr
en á Holtavörðuheiði, náði svo yfir
Strandasýslu og Hornstrandir, og frá
Hrútafirði yfir allan Norðlendinga-
fjórðung og þar til það mætti austrinu,
hvort sem það var nú hjá Gunnólfs-
víkurfjalli, eða sunnar.
Þessar eru þá þær áttastefnur, er
notaðar voru í daglegu tali í Reykja-
vík. Um höfuðáttirnar er þetta að
segja:
„Suður með sjó“ var stefna til vesf-
ur-suðvesturs. Austrið byrjaði hér um
bil í hásuðri, en hélt svo áfz'am til
suðausturs og austur. — Vestur var
alls ekki vestur, heldur norður, en
Norður var að mestu leyti í norðaust-
ur.
í þessu sambandi er það athyglis-
vert, að áttirnar norður og austur, sem
varla voru til innanbæjar í Reykja-
vík, skyldu ekki byrja fyrr en langt
í burtu. Það var því hvoi'ki austur né
norður til í nánd við bæinn.
Mætti því segja að Reykvíkingar
hefðu ekki átt sér nema tvær höfuð-
áttir, eins og Vestfirðingar og Aust-
firðingar.
Vík var fyrsta býlið hér. Um það
höfum vér heimildir í sögum og Ólaf-
ur prófessor Lárusson hefir bent á eitt
atriði því til staðfestingar: „Þegar
bæjanöfn em dregin af náttúru um-
hverfisins, þá vii'ðast líkui-nar vera
fyrir því, að það nafn, sem dregið er
af aðaleinkennum landslagsins, sé það
nafn, er fyrst hafi verið tekið upp.
Það sem fyrst og fremst einkennir
þann stað, er hér ræðir um, er sjálf
víkin milli Laugarnesstanga að innan
og Örfiriseyjar og grandans að utan.
Víkin er aðalsérkenni landslagsins, og
því er líklegast, að sá bærinn, sem við
hana er kenndur, sé elztur“.
Það hefir nú að sjálfsögðu komið í
hlut þeii'ra, sem fyrstir settust þarna
að og reistu fyrsta bæinn, að marka
upphaflega áttir og stefnur frá bæn-
um, og þetta hefir síðan haldizt vegna
þess að málvenja hefir helgað það. Nú
lætur að líkum, að þegar áttir miðast
frá einhverjum bæ, þá ná þær heim að
bæjarveggjum, og bærinn verður því
sá miðdepill, þar sem áttirnar mæt-
ast. Þetta skýrist betur, ef vér gerum
kross og látum arma hans tákna höfuð-
áttir, þá verður miðdepillinn, þar sem
allar áttirnar mætast, sá staður sem
áttirnar miðast við. Þess vegna geta
áttirnar í miðbænum sýnt oss, svo ekki
verður um villzt, hvar Vík stóð, bær
Ingólfs Arnarsonar.
Málvenjan sýnir, að frá upphafi
hafa aðeins verið þrjár höfuðáttir í
Kvosinni, sem nú kallast Miðbær:
Austur, suður, vestur. Áttin til sjávar
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS'
32. tbl. 1965