Lesbók Morgunblaðsins - 24.10.1965, Blaðsíða 11

Ameríka...
Framh. af bls. 1
•væg eftir samþykkt Bandaríkjaiþing.s í
fyrra um að heiðra Leif Eiríksson. Þá
lagði ísland áherzlu á að minna heiminn
á það, að íslendingar ættu Leif en Norð-
menn ekki.
En hvað öll slík mál snertir held ég,
að heppilegast væri að láta kyrrt liggja.
Norðmenn og Danir geta ekki komið sér
saman um, hvort frægir menn eins og
Tordenskjold aðmíráll og Ludvig Hol-
berg séu norskir eða danskir, þar eð
bæði löndin voru sameinuð undir einum
konungi, þegar þessir menn voru uppi.
Vísindamaðurinn Niels Finsen virðist
vera eignaður íslandi, Danmörku og
Færeyjum jöfnum höndum.
E nda þótt sögurnar segi okkur
ekki neitt um fæðingarstað Leifs Eiríks-
sonar, verðum við að ganga út frá því,
að hann hafi fæðzt á íslandi, en faðir
hans og afi komu báðir frá Noregi. En
þar eð Eiríkur faðir hans kom seint og
Ih.élt lítt kyrru fyrir, og gat ekki setið í
friði meðal meðbræðra sinna, má draga
í efa, hversu mikill íslendingur hann
hafi orðið á þeim árum, er hann dvaldi
á íslandi. Að minnsta kosti fluttist hann
tii Grænlands og Leifur sonur hans óx
þar til þroska, og það að minnsta kosti
í fimmtán ár, áður en hann fór og
fann Vínland. Enda þótt Grænland væri
að mestu byggt Islendingum, rétt eins
og ísland var að mestu byggt Norð-
mönnum, var það óháð bæði íslandi og
Noregi, og féll ekki undir norsku krún-
una fyrr en 1261, eða ári fyrr en Island.
Og þar eð í þá daga voru engin persónu-
skilriki eða vegabréf og engin þjóðernis-
kennd samanborið við það, sem nú ger-
ist, er algjörlega óhugsandi að segja með
nokkurri vissu, hvert þjóðerni hans hef-
ur verið. Hann var fæddur á íslandi,
uppalinn á Grænlandi og gerðist síðan
hjrðmaður óiafs konungs Tryggvasonar,
og var því borgari Norður-Atlanzland-
anna. Við ættum ekki að lesa út úr sögu
þeirra tíma neitt þröngsýnt þjóðerni eins
og það gerist í dag.
Fyrsti hvatinn að hinum mikla áhuga
á Leifi meðal norskra útflytjenda til
Ameríku kom frá hinum glæsilega braut-
rvðjanda norsk-amerískra fræða, sem ég
hef þegar nefnt, Rasmus Björn Ander-
son (1846-1936) sem var fyrsti prófessor
í skandínavískum tungumálum í Amer-
íku. Raunverulega getum við þakkað
s’.ynglegum áróðri hans fyrir Leifs
Eiríkssonar-daginn. Hann hafði snemma
brennandi áhuga á fornsögunum, einkum
þó Heimskringlu Snorra, og það áður en
ihann gerðist kennari í erlendum tungu-
málum við Wisconsin-háskólann árið
1869. Sex árum síðar varð hann prófess-
or í Norðurlandamálum við hinn unga
háskóla — sjálfur aðeins 29 ára að aldri.
Ein af þeim útgáfum, sem hann hafði
fram að færa um þessar mundir, var
lítil bók, sem kom út 1874, með hinum
ögrandi titli: Kolumbus fann ekki Amer-
íku. Erfiðleikarnir við að festa Leif í
sessi sem finnanda Ameríku hafa alltaf
verið þeir, að þar var annar fyrir, sem
sé Kolumbus sem hver skólakrakki
Iþekkti. Allar tilraunir til þess að steypa
honum af stóli hlutu að vekja fordóma,
ekki aðeins vegna þess að mönnum er
illa við að kollvarpa viðteknum hug-
myndum, heldur og vegna þess að Kol-
umbus var táknrænn um mikilvægi
kaþólskra manna og ítala í Bandaríkjun-
um. Bókartitill Andersons var beinlínis
til þess ætlaður að vekja þessa andstöðu,
tii þess að koma af stað deilum, sem
gætu orðið til þess að koma Leifi upp
sem tákni hinnar norsku þjóðar.
v
t ið þessar tilraunir sínar hlaut
Anderson mikla hjálp og hjástoð hins
xnikla og afrennda manns Og heims-
fræga fiðluleikara Ole Bulls, sem hafði
komið til Wisconsin og þar kynnzt seinni
konu sinni. Ole Bull, sem hafði mikla
áróðurshæfileika og persónutöfra til að
bera, hafði hjálpað Andeson til að koma
af stað áróðri árinu áður, sem hafði
iþað markmið að koma upp standmynd
af Leifi Eiríkssyni á leiksvæði Wiscons-
in-háskóla í Madison. Sumarið 1873 fóru
Bull og Anderson för, sem var hvort-
tveggja í senn til fyrirlestra- og tón-
leikahalds, til Noregs, til að afla fjár
til þessa minnisvarða. En þessi för mis-
tókst, og málinu var þá fram haldið af
nefnd frægra Ameríkumanna í Boston.
Formaður hennar var Thomas G.
Appleton, en meðal annarra nefndar-
manna voru nöfn eins og Henry W.
Longfellow, John G. Whittier, Oliver
Wendell Holmes og James Russell
Lowell. Þessir menn voru fljótir að
safna því fé, sem þurfti, og styttan var
reist við Commonwealth Avenue í Bost-
on, þar sem hún stendur enn í dag.
Á stallinum er áletrun með rúnaletri og
á ensku, samin af Anderson. En andlits-
svipur Leifs minnir á Ole Bull, því að
hann var átrúnaðargoð almennings í
Ameríkú og hetja amerískra rithöfunda
í Austurríkjunum.
Þessi litla bók Andersons kom út í
mörgum útgáfum og hlýtur að hafa náð
tij fjölmargra lesenda. Innihald hennar
byggðist á gagnrýnislítilli trú á fullyrð-
ir.gum danska prófessorsins Carls Ghrist-
ians Rafns, sem var stofnandi og forstjóri
Fornritafélagsins í Kaupmannahöfn. —
Rafn barðist fyrir fornritaútgáfu af
miklum eldmóði, sem óþarfi er að orð-
lengja um hér. Meðal margra afreka
hans í útgáfustarfsemi var hin merk-
asta bók, sem kölluð var Antiquitates
Americanae, sem kom út 1837 og hafði
inni að halda öll íslenzk gögn viðvíkj-
andi fundi Ameríku, í latneskri og
danskri þýðingu og með formála á
ensku. En hann lét ekki þar við sitja.
Rafn hafði átt bréfaskipti við ameriska
visindamenn um hugsanlegar leifar eft-
ir landkönnunarferðir víkinganna, og
gleypti við öllum upplýsingum, sem
honum bárust, með barnslegri og barna-
legri gleði. Hann gleypti hráan raun-
veruleik Newport-turnsins og Dighton-
klettsins, hafandi þó hvorugan séð. Á
grundvelli frumstæðrar teikningar af
klettinum tókst honum meira að segja
að lesa úr kioti eftir Indíóna og veðrin
rúnaristu þess efnis, að „Þorfinnur og
151 maður lögðu undir sig landið“.
Hinn hugmyndaríki aðstoðarmaður hans,
Finnur Magnússon, fann þarna á teikn-
ingunni stefni af skipi, sundurrifið ker,
skjöld og liggjandi kvígu.
Amerísk skáld og rithöfundar úr
Nýja Englands-hópnum, sem ég nefndi
áðan, höfðu geysilegan áhuga á þessum
upplýsingum og til eru mörg kvæði og
ritgerðir, sem víkja að hinum norrænu
lsndkönnuðum Ameríku. Thomas Higg-
inson skrifar: „Ég man vel, frá því að
ég var strákur, æsinginn sem varð hjá
Harvard-prófessorunum, þegar þessi
stóra bók kom fram á borðið í bóka-
safninu". Árið 1838 orti Henry W. Long-
fellow, þá upprennandi skáld og ungur
bókmenntaprófessor við Harvard, sitt
fræga kvæði „Brynjuð beinagrind". í
tvær eða þrjár kynslóðir var algengt,
að amerískir skóladrengir lærðu þetta
kvæði og læsu upp. Longfellow notaði
Newport-turninn sem svið fyrir þessa
rómantísku og ótrúlegu sögu, og hver
sem nú fer til Newport mun finna Vík-
ingakrána skammt frá turninum, með
kvæði Longfellows letrað á veggina og
veggjamálaverk, er sýna víkingaskip úti
fyrir strönd Newports.
Alvarlegasta tilraunin til að finna ná-
kvæmlega, hvar Leifur hefði lent —
áður en hr. Ingstad tók til starfa — var
gerð undir stjórn fyrrverandi efnafræði-
prófessors við Harvard, Ebens Nortons
Horsfords (1818-1893). Horsford var einn
í Nýja-Englands-hópnum, sem hafði
komið upp minnisvarða Leifs Eiríksson-
ar. Hann átti einnig mikil bréfaskipti
við R. B. Anderson, sem auðvitað kynti
undir hrifningu hans og tók þátt í henni.
Horsford prófessor var sannfærður um,
að búðastæði Leifs væri við Charles-
ána, á stað sem kallaður er Garryshöfn,
og er ekki langt frá þar sem Harvard-
háskólinn stendur. Hann eyddi miklu
fé í uppgröft þarna, til þess að leita
að bústöðum vikinga, og hann gróf upp
fiatt land, þar sem hann taldi vera fólg-
inn hring af brenndum steinum, eins og
finnast mætti í íslenzkum skála. Hann
fékk meira að segja tvo fræðimenn frá
íslandi til að rannsaka þetta, og enda
þótt þeir teldu enga vissu vera þarna
fyrir hendi, setti hann upp töflu á staðn-
um, þar sem því var haldið fram sem
staðreynd, að Leifur Eiríksson hefði
lent þarna árið 1000 e. Kr. Taflan er
þarna enn, en þjóðvegur hefur verið
lagður yfir staðinn, þar sem Hörsford
gróf, og því er lítil von um að verða
nokkurs vísari um Garryshöfn. Horsford
taldi einnig útborg frá Boston, sem
Indíánar nefndu Norumbega, vera greini-
lega bendingu um aðsetur Norðmanna
þarna á víkingaöld. Hann lét reisa
heljarmikinn turn þar, sem enn stendur
sem einn skemmtilegasti vitnisburður
um hrifningu manna á gagnrýnisnauðum
tímum.
E g hef dvalið nokkuð við þessar
árangurslausu tilraunir manna til að
finna leifar í Ameríku, og er þó fátt
eitt talið — aðallega vegna þess, hve
þær hafa vakið mikinn og almennan
áhuga. Þær hafa gegnt miklu hlutverki
í tilfinningalífi og hugarflugi Banda-
ríkjaþjóðarinnar. Seint á níunda áratug
síðustu aldar gekk Anderson enn
lengra og lagði til, að haldinn væri
Leifs dagur Eiríkssonar. Þetta var til-
raun til þess að fá Leifi stöðu sem
ímynd hins norræna innflytjanda, og
vekja þannig athygli á tillagi hans til
lífs Bandaríkjaþjóðarinnar. Við höfum
hans eigin orð fyrir því, sem lá að baki
þessari tillögu og jafnvel nokkrar bend-
ingar um það, hvernig bezt væri við-
eigandi að halda daginn hátíðlegan:
„Skömmu eftir að ég kom heim frá
Kaupmannahöfn, þar sem ég var í fimm
ár sendiherra Bandaríkjanna (1883-
1888) .... lagði ég það til í norsk-
amerísku blöðunum, að halda skyldi há-
tíð árlega, helzt að haustinu, til minn-
ir.gar um Ameríkufund Leifs Eiríksson-
ar, eða sem „vínberjahátíð", ef menn
vildu það heldur .... Ég lagði það
ennfremur til, að á þessari hátíð skyldu
menn skreyta salinn og sjálfa sig með
laufi og éta vínber, þ.e. drekka vínið í
„upphaflegu umbúðunum" (Anderson
var sjálfur alger bindindismaður). Vín-
ber eru ekki þroskuð fyrr en síðla
hausts, og þessvegna lagði ég til, að
hátíðin yrði haldin fyrsta miðvikudag
(Óðinsdag) í októbermánuði. Það hefur
verið á sama tíma árs og Leifur át vín-
ber sjálfur í Vínlandi. Það var einnig í
október, sem fyrsta norska útflytjenda-
fjölskyldan (Slooper) kom til New
York árið 1825. Það sem kom mér til
að stinga upp á svona hátíð var það,
að bæði Svíar og Þjóðverjar í Ameríku
höfðu komið sér upp svona degi til að
minnast innflutnings þjóða sinna, og
þessar hátíðir þóttu takast vel og urðu
vinsælar. Mér datt í hug, að norskir
Bandaríkjamenn hefðu allt eins mikla
ástæðu til að halda samskonar árshá-
tíð. Við gætum haldið okkar hátíð ekki
einasta í minningu um norskan inn-
fiutning nú á tímum, heldur og í minn-
ingu þess, að Vesturheimur fannst fimm
hundruð árum áður en Kolumbus fann
Ameríku aftur. Við gætum komið okkur
upp hátíðisdegi, sem síðar meir gæti
orðið viðurkenndur og réttilega hátíð-
legur haldinn af allri þjóð landsins ....
Með tímanum vonum við, að þessi Leifs
hátíð Eiríkssonar verði haldin af öllum
þjóðum Ameríku, ekki einasta Banda-
ríkjanna heldur Og Kanada, Mexikó,
Mið-Ameríku og meira að segja einnig
í Evrópu". (Morgenposten, 11. sept.
1924).
essi orð voru rituð árið 1924, árið
eftir að Anderson hafði komið á fót
Leifshátíðarfélaginu, sem ákvað 9. októ-
ber sem hinn opinbera Leifs Eiríkssonar
dag. Þrátt fyrir þær ástæður, sem til
voru færðar, getur mér ekki annað en
dottið í hug, að dagurinn væri settur
þrem dögum fyrir Kolumbusardaginn,
til þess að leggja áherzlu á það, að
Leifur hefði orðið á undan. Áróður vsir
hafinn fyrir því að fá opinbera viður-
kenningu á deginum, og eins og vel átti
við, varð það heimaríki Andersons,
Wisconsin, sem varð fyrst til þess, 10.
maí 1929. Minnesota fór að dæmi hins,
tveim árum síðar, og fleiri ríki þar sem
margt er norrænna manna hafa gert
slíkt hið sama á síðari árum. Margar
tilraunir hafa verið gerðar til að koma
málinu inn í Bandaríkjaþing, og árið
1935 var dagurinn viðurkenndur, til að
heiðra tillag norrænna manna til þjóðar-
innar. En það var ekki fyrr en í fyrra
og þá fyrir stöðugan áróður af hálfu
Minningarsamtaka Leifs Eiríkssonar og
fyrir stuðning varaforseta Bandaríkjanna,
Hjónin Eva og Einar Haugen.
34. tbl. 1965
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 11