Lesbók Morgunblaðsins - 24.10.1965, Blaðsíða 15

Lesbók Morgunblaðsins - 24.10.1965, Blaðsíða 15
Öil úthverfi Reykjavíkur voru að heita mátti eintómir torfbæir langt fram á 19. ijld. Hér eru þáð þá aðallega eld'hús- in, sem koma við sögu, því að ofn var ekki til nema á einstaka bæ. Lýsing sú, sem liér fer á eftir, er byggð á frásögn- um þeirra Klemens Jónssonar, Jóns biskups Helgasonar og Þórbergs Þórðar sonar (í Landnóm Ingólfs II., 3-4). Mun sú iýsing geta átt við tómthúsbýlin hér frá önaverðu, og jafnvel um húsakosti á sumum hjáleigunum. tf ver bær var tíðast tvö hús, sem stóðu hlið við hlið. Annað húsið var til íbúðar, hitt til eldamennsku og geymslu og var innangengt milli þeirra. Útidyr voru aðeins einar og var gengið inn í eldhúsið, sem var hvort tveggja, bæjar- dyr og eldhús. Innst við gafl þessa húss voru þá venjulega tvennar hlóðir. Var þar fyrst grjótbálkur og ofan á honum hlóðasteinarnir. Yfir hlóðunum var reykhvolf og reykháfur upp úr við stafninn. — Hlóðir voru tvennar vegna þess að þægilegt var að geta haft fleira á eldi en eitt í senn. Oft var líka tví- býli í þessum bæjum og höfðu húsfreyj ur þá sínar hlóðir hvor. En stundum kom það fyrir að þrí- býli væri og allar húsfreyjurn- ar hefði aðgang að eldhúsinu. Var það því mjög mikið und- ir þeim komið hvernig sam- búðin gafst i slíkum bæjum. Eldsneyti var ekki annað en mór og einhvað lítið af þangi; var oft mikil reykjarsvæla þarna inni og sá stundum varla handaskil. Framan við eldhúsið var eldiviðar- hlaði (móhlaði) er náði frá stafni inn að rniðjum vegg, en til hinnar handar héngu skinnklæði og annað hafurtask, svo þetta hús mátti líka kallast skemma. Til voru minni bæir, aðeins eitt hús, og var því skipt sundur í miðju. Var þá eldhús og geymsla í öðrum endanum, en baðstofa hinum megin. Þess má geta, að í eldhúsum í timbur húsum stóðu pottarnir venjulega á hlóða.rsteinunum meðan eldað var, en sums staðar voru notaðir svokallaðir þrifætur undir pottana og stóðu þeir niðri í hlóðunum. í torfbæjunum mun það aflur á móti hafa verið algengara, að hór væri hafður í eldhúsi og pott- arnir látnir hanga í honum. Um miðja seinustu öld var farið að nota svonefnda „komfýra" í timburhúsum. Þetta voru 10—15 þuml. háir járnhólkar, brei'ðari en hvað þeir voru háir og stóðu á nær 4 þuml. háum járnfótum. Á belgnum var op með hurð fyrir og þar var lagt í, en undir eldholinu var rist, og sáldrað- i-'.t askan þar niður. Þessi eldunartæki voru látin standa inni í hlóðum, eða á grjótbólki, svo engin hætta stafaði af eimyrju úr öskunni. Aftur úr belgnum var hornbeygð pípa og um hana fór reykurinn upp í hvolfið yfir eldstæðinu. Fyrsta eldavélin kom 1860 í nýtt hús, sem Jón Sveinsson smiður lét þá reisa. Þetta hús stendur enn. Það er austur- endinr. á húsalengjunni sunnan Kirkju- torgs og er talið Kirkjutorg 6. Seinustu hlóðir í timburhúsi munu hafa verið í húsi Jónasar Helgasonar organista; þetta var lítið hús og stóð þar sem nú er verzl- un Andrésar Andréssonar (Laugavegi 3). á er að minnast á mómýrarnar og rnómn sjálfan. Á þessum skaga, sem hlaut nafnið Seltjarnarnes, var upphaf- lega ekkert annað en holt og mýrar. Holtin voru öll kjarri vaxin, hvergi var uppblástur, og í mýrunum var hátt og safamikið gras, sem bylgjaðist fagur- iega er golan strauk yfir landið létt og mjúkt á sumarfögrum sólskinsdög- um. Svo settust menn hér að. Þeir hjuggu kjarrið, eða rifu það upp með rótum, og þá kom uppblásturinn og sóp- aði öilum jarðvegi af holtunum, svo að þar urðu eftir stórgrýttir melar. En á ntýrarnar beittu mennirnir gripum sín- um og sauðfé og öflúðu þar jafnframt heyja meðan dró fyrir odd á spík. Mýr- arnar skiptu um svip, þær urðu óhrjá- legar og vatnsagi jókst í þeim. Frostið dró grassvörðinn saman í hnykla, svo að þar mynduðust þúfur og milli þeirra járnlárblandnar seirur og rot. Mýrarn- ar urðu illar yfirferðar, engar slægjur voru þar og þær urðu gagnslitlar til beitar, svo mennirnir urðu að reka sauð fé sitt á fjöll til þess að kýr og hestar gætu bjargað sér. Rányrkjan hafði svipt hinum hýra svip af landinu. Þáð var orðið „beinabert og brjóstavisið", eins og Hjálmar á Bólu komst að orði. En þó — undir þessum óálitlegu mýrum leyndust fjór- sjóðir, eldsneytisnámur, sem dugðu Reykvíkingum fram á þessa öld. Hvar sem grafi'ð var í þessar mýrar, var komið niður á mó. Að visu var raisjaínlega djúpt á honum og mólagið misjafnlega þykkt, og mórinn nokkuð misjafn að gæðum. En alls sta'ðar var mór. Menn byrjuðu að skera hann þar sem hægast var vegna aðdrátta og urðu þar íyrst fyrir mótekjulöndin hjá Kapla- skjóli og í Vatnsmýri. En þegar tók að byggjast fyrir austan læk, sóttu menn mó í Norðurmýri og enn seinna í Fúlu- tjarnarmýri og Kirkjumýri og seinast suður í Fossvog og í Kringlumýri. Og í mýrinni vestan við Hlíðarhús var lengi mótak. Hagalagðar „Hverful mér“ Eitt haust, litlu fyrir veturnætur, þurfti Jón á Þingeyrum út á Blöndu- ós og varð samferða tveim bændum úr Vatnsdal. Þeir komu við á Litla- Giljá og var boðið kaffi. Vatnsdæl- ir.garnir afþökkuðu boðið, en Jón þáði kaffið og brennivínslögg út í Í og hélt því næst af stað á eftir sam- I ferðamönnunum. Jón var á Létti, sem i hann taldi beztan hesta sinna. Hann var þá nær tvítugur. Á Hjaltabakka- melum reið Jón umfram þá Vatns- dæli. Var Léttir á fullri fehð á skeiði og hafði engin sprettaskil, en Jón leit hvorki til hægri né vinstri og kvað við raust vísu þessa: Veröld svona veltir sér vafin dularfjöðrum. Hún er kona hverful mér, hvað sem hún reynist öðrum. (Sagnaþættir úr Húnaþingi). Bíldudalsfiskur bcztur. Arið 1827 keypti Þorleifur Jónsson Bíldudalsverzlun. Hann hafði verið skipstjóri hjá Ólafi riddara Thorlacius og giftist síðan ekkju hans. Þorleifur var frábær dugnaðar- og reglumaður. Bætti hann fiskverkun sína svo, að Bíldudalsfiskur var talinn bezti fisk- ur sem frá landinu fluttist og var greiddur hærra verði en annar is- ienzkur saltfiskur. Þorleifur rak verzlunina til 1864. (Árbók Ferðajfél.) 34. tbl. 1965 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.