Lesbók Morgunblaðsins - 24.10.1965, Blaðsíða 15
Öil úthverfi Reykjavíkur voru að heita
mátti eintómir torfbæir langt fram á
19. ijld. Hér eru þáð þá aðallega eld'hús-
in, sem koma við sögu, því að ofn var
ekki til nema á einstaka bæ. Lýsing sú,
sem liér fer á eftir, er byggð á frásögn-
um þeirra Klemens Jónssonar, Jóns
biskups Helgasonar og Þórbergs Þórðar
sonar (í Landnóm Ingólfs II., 3-4). Mun
sú iýsing geta átt við tómthúsbýlin hér
frá önaverðu, og jafnvel um húsakosti á
sumum hjáleigunum.
tf ver bær var tíðast tvö hús, sem
stóðu hlið við hlið. Annað húsið var til
íbúðar, hitt til eldamennsku og geymslu
og var innangengt milli þeirra. Útidyr
voru aðeins einar og var gengið inn í
eldhúsið, sem var hvort tveggja, bæjar-
dyr og eldhús. Innst við gafl þessa húss
voru þá venjulega tvennar hlóðir. Var
þar fyrst grjótbálkur og ofan á honum
hlóðasteinarnir. Yfir hlóðunum var
reykhvolf og reykháfur upp úr við
stafninn. — Hlóðir voru tvennar vegna
þess að þægilegt var að geta haft fleira
á eldi en eitt í senn. Oft var líka tví-
býli í þessum bæjum og höfðu húsfreyj
ur þá sínar hlóðir hvor. En
stundum kom það fyrir að þrí-
býli væri og allar húsfreyjurn-
ar hefði aðgang að eldhúsinu.
Var það því mjög mikið und-
ir þeim komið hvernig sam-
búðin gafst i slíkum bæjum.
Eldsneyti var ekki annað en mór og
einhvað lítið af þangi; var oft mikil
reykjarsvæla þarna inni og sá stundum
varla handaskil.
Framan við eldhúsið var eldiviðar-
hlaði (móhlaði) er náði frá stafni inn að
rniðjum vegg, en til hinnar handar
héngu skinnklæði og annað hafurtask,
svo þetta hús mátti líka kallast
skemma.
Til voru minni bæir, aðeins eitt hús,
og var því skipt sundur í miðju. Var þá
eldhús og geymsla í öðrum endanum,
en baðstofa hinum megin.
Þess má geta, að í eldhúsum í timbur
húsum stóðu pottarnir venjulega á
hlóða.rsteinunum meðan eldað var, en
sums staðar voru notaðir svokallaðir
þrifætur undir pottana og stóðu þeir
niðri í hlóðunum. í torfbæjunum mun
það aflur á móti hafa verið algengara,
að hór væri hafður í eldhúsi og pott-
arnir látnir hanga í honum. Um miðja
seinustu öld var farið að nota svonefnda
„komfýra" í timburhúsum. Þetta voru
10—15 þuml. háir járnhólkar, brei'ðari
en hvað þeir voru háir og stóðu á nær
4 þuml. háum járnfótum. Á belgnum
var op með hurð fyrir og þar var lagt
í, en undir eldholinu var rist, og sáldrað-
i-'.t askan þar niður. Þessi eldunartæki
voru látin standa inni í hlóðum, eða á
grjótbólki, svo engin hætta stafaði af
eimyrju úr öskunni. Aftur úr belgnum
var hornbeygð pípa og um hana fór
reykurinn upp í hvolfið yfir eldstæðinu.
Fyrsta eldavélin kom 1860 í nýtt hús,
sem Jón Sveinsson smiður lét þá reisa.
Þetta hús stendur enn. Það er austur-
endinr. á húsalengjunni sunnan Kirkju-
torgs og er talið Kirkjutorg 6. Seinustu
hlóðir í timburhúsi munu hafa verið í
húsi Jónasar Helgasonar organista; þetta
var lítið hús og stóð þar sem nú er verzl-
un Andrésar Andréssonar (Laugavegi
3).
á er að minnast á mómýrarnar
og rnómn sjálfan. Á þessum skaga, sem
hlaut nafnið Seltjarnarnes, var upphaf-
lega ekkert annað en holt og mýrar.
Holtin voru öll kjarri vaxin, hvergi var
uppblástur, og í mýrunum var hátt og
safamikið gras, sem bylgjaðist fagur-
iega er golan strauk yfir landið létt og
mjúkt á sumarfögrum sólskinsdög-
um. Svo settust menn hér að. Þeir
hjuggu kjarrið, eða rifu það upp með
rótum, og þá kom uppblásturinn og sóp-
aði öilum jarðvegi af holtunum, svo að
þar urðu eftir stórgrýttir melar. En á
ntýrarnar beittu mennirnir gripum sín-
um og sauðfé og öflúðu þar jafnframt
heyja meðan dró fyrir odd á spík. Mýr-
arnar skiptu um svip, þær urðu óhrjá-
legar og vatnsagi jókst í þeim. Frostið
dró grassvörðinn saman í hnykla, svo
að þar mynduðust þúfur og milli þeirra
járnlárblandnar seirur og rot. Mýrarn-
ar urðu illar yfirferðar, engar slægjur
voru þar og þær urðu gagnslitlar til
beitar, svo mennirnir urðu að reka sauð
fé sitt á fjöll til þess að kýr og hestar
gætu bjargað sér. Rányrkjan hafði svipt
hinum hýra svip af landinu. Þáð var
orðið „beinabert og brjóstavisið", eins
og Hjálmar á Bólu komst að
orði. En þó — undir þessum
óálitlegu mýrum leyndust fjór-
sjóðir, eldsneytisnámur, sem dugðu
Reykvíkingum fram á þessa öld.
Hvar sem grafi'ð var í þessar mýrar,
var komið niður á mó. Að visu var
raisjaínlega djúpt á honum og mólagið
misjafnlega þykkt, og mórinn nokkuð
misjafn að gæðum. En alls sta'ðar var
mór. Menn byrjuðu að skera hann þar
sem hægast var vegna aðdrátta og urðu
þar íyrst fyrir mótekjulöndin hjá Kapla-
skjóli og í Vatnsmýri. En þegar tók að
byggjast fyrir austan læk, sóttu menn
mó í Norðurmýri og enn seinna í Fúlu-
tjarnarmýri og Kirkjumýri og seinast
suður í Fossvog og í Kringlumýri. Og í
mýrinni vestan við Hlíðarhús var lengi
mótak.
Hagalagðar
„Hverful mér“
Eitt haust, litlu fyrir veturnætur,
þurfti Jón á Þingeyrum út á Blöndu-
ós og varð samferða tveim bændum
úr Vatnsdal. Þeir komu við á Litla-
Giljá og var boðið kaffi. Vatnsdæl-
ir.garnir afþökkuðu boðið, en Jón
þáði kaffið og brennivínslögg út í
Í og hélt því næst af stað á eftir sam-
I ferðamönnunum. Jón var á Létti, sem
i hann taldi beztan hesta sinna. Hann
var þá nær tvítugur. Á Hjaltabakka-
melum reið Jón umfram þá Vatns-
dæli. Var Léttir á fullri fehð á skeiði
og hafði engin sprettaskil, en Jón
leit hvorki til hægri né vinstri og
kvað við raust vísu þessa:
Veröld svona veltir sér
vafin dularfjöðrum.
Hún er kona hverful mér,
hvað sem hún reynist öðrum.
(Sagnaþættir úr Húnaþingi).
Bíldudalsfiskur bcztur.
Arið 1827 keypti Þorleifur Jónsson
Bíldudalsverzlun. Hann hafði verið
skipstjóri hjá Ólafi riddara Thorlacius
og giftist síðan ekkju hans. Þorleifur
var frábær dugnaðar- og reglumaður.
Bætti hann fiskverkun sína svo, að
Bíldudalsfiskur var talinn bezti fisk-
ur sem frá landinu fluttist og var
greiddur hærra verði en annar is-
ienzkur saltfiskur. Þorleifur rak
verzlunina til 1864.
(Árbók Ferðajfél.)
34. tbl. 1965
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15