Lesbók Morgunblaðsins - 10.07.1966, Blaðsíða 5

Bókasöfn forn og ný IV:
Miðaldasöfn
Eftir Siglaug Brynleifsson
ANorðurlöndum voru bóka-
söfn í klaustrum og við
kirkjur og þá helzt dómkirkjurnar.
í Svíþjóð voru elztu söfnin við dóm-
kirkjurnar í Skara, Uppsölum og
Strengnás. Elztu handritin í þessum
söfnum voru frönsk að uppruna og
þegar kemur fram á 13. öldina er
töluvert keypt af handritum frá
Þýzkalandi. Mikið af þessum söfnum
eyðilagðist á 16. og 17. öld eða
dreifðist eftir siðaskiptin. Safnið í
Strengnás varðveittist þó. Merkustu
klaustrasöfnin voru í dóminíkana-
klaustrinu í Sigtuna og fransiskana-
klaustrinu í Stokkhólmi. Stærsta
klaustrasafnið var í Vadstena, sem
var stofnað á 14. öld. Það safn taldi
alls um 1400 hindrit og af þeim eru
nú varðveitt um 400 í Háskólasafn-
inu í Uppsölum.
í Noregi voru bækur einkum í eigu
klaustra og kirkna, en þar er einnig vit-
að um bækur í eigu einstaklinga. í norsk-
um heimildum er getið um bókaeign
kiaustra og kirkna og til er bókaskrá
Arna Sigurðssonar biskups í Bergen
(lézt 1314). Múnklífi við Bergen er talið
ihafa verið bókauðugast norskra klaustra.
Arni Sigurðsson biskup átti nokkurt
bókasafn og hluti þess safns féll í hlut
Múnklífis hjá Bergen, eftir fráfall hans,
síðar komust þessar bækur í eigu
Vadstena-klausturs. Áslákur Bolt biskup
í Bergen (1408-28) er talinn hafa átt
feækur, meðal þeirra var norður-franskt
fciblíuhandrit frá því um 1260.
U m 1846 var tekið að safna saman
gömlum skinnhandritum. Meginhluti
þessara handrita er á latínu eða um
1600, en aðeins um 100 á norrænu. Elztu
handritin eru frá 9. og 10. öld og ritiuð
á latínu, elztu norrænu handritin eru
irá 12. öldinni.
Meginhluti þessara handrita voru
lagatextar, biblíuþýðingar (þar á meðal
„Stjórn“, sem var sett saman að frum-
kvæði Hákonar V um 1300-10), legendur
og sögur af Ólafi digra o. fl.
Kaupmannahafnar-háskóli var stofn-
aður 1482 og myndaðist bókasafn við þá
stofnun, safn þetta brann að mestu 1728.
1665 stofnar Friðrik III til Konunglega
bókasafnsins og í það safn runnu leif-
arnar af klaustra og dómkirkna söfnum
nuðalda í Danmörku.
Hér á landi voru bækur einkum í
eigu dómkirknanna og klaustranna og
einstakra kirkna; bókaeign almennra
kirkna virðist hafa verið algengari hér
en á Norðurlöndum. Einkasöfn voru
fágæt, og fáskrúðugar heimildir um
slík. Bækur voru mjög dýrar og því ekki
á færi einstaklinga að eignast þær,
r.ema því auðugri manna. Fátækar
kirkjur hérlendis áttu töluvert magn
bóka, að þeirrar tíðar mati og sé miðað
við bókaeign samskonar kirkna erlend-
is á sama tíma. Mikill hluti þesssara
bóka voru handbækur presta við tíða-
gjörð, og voru margar þeirra af enskum
eða írskum uppruna, Kirkjan í Grímsey
a snemma á 12. öld 25 bindi. Kirkjan á
Völlum í Svarfaðardal á 56 bindi 1318;
meðal þeirra' eru Maríu saga, Postula
sögur og Ólafs saga. 1358 á kirkjan í
Reykholti 33 bindi. Bækurnar voru
geymdar í „bókakistum" og þá
oftast í kirkjunum sjálfum, einkum
þær, sem vörðuðu tíðagjörð; veraldlegri
bækur voru geymdar í stofu ábóta eða
biskups. Af klaustrunum átti Helgafells-
kiaustur mest bóka, ca. 160 bindi um
1397. Möðruvallaklaustur á 127 bindi
1461 og 76 bindi 1525. Munkaþverár-
klaustur á 82 bindi 1525 og Þingeyrar
46 bindi sama ár; bæði þessi klaustur
voru benediktinaklaustur. Viðeyjarklaust
ur á 60 bindi 1397. Hólastóll á 234 bindi
árið 1396; 1525 er talan 332 bindi og
1550 er hún 120 bindi.
Vitað er um bækur á einstaka höfð-
ingjasetrum, en heimildir eru mjög til-
viljunarkenndar. Við siðaskiptin tvístr-
ast bækur klaustra og kirkna og mikið
er eyðilagt af bókum. Gömul handrit
eru notuð til bókbands og til annarra
fjarskyldari nota. Aukin fátækt þjóðar-
innar og ný lífsviðhorf valda hirðuleysi
um fornar skinnibækur. Árni Magnússon
bjargaði því sem bjargað varð úr landi.
H eilagur Benedikt frá Núrsía er
upphafsmaður klaustrabókasafna. I 48.
grein klaustrareglna hans er reglúhræðr-
um skipað að fá bók að láni til þess að
lesa í daglega, þar til lokið er lestri.
Benediktínar stofna til fyrstu klaustra-
safnanna, og aðrar klaustrareglur taka
dæmi af þeim. Cluný-bræður stofnuðu
til fyrirmyndarsafna og sumstaðar
voru starfræktar sérstakar útlánadeildir
bóka við klaustrin. Bækurnar voru
geymdar í vistarverum bræðranna, en
þegar kemur fram á 15. öld hafa söfnin
vaxið það mikið við sum klaustrin, að
það þurfti að hýsa þau í sérálmum.
I bókastofum klaustranna voru bækurn-
ar hlekkjaðar við borðin, einkum þær
scærri, aðrar voru geymdar í læstum
skápum, meðfram veggjunum.
Menn geta gert sér nokkra hugmynd
um efnisflokka bókasafna á miðöldum
af þeirrar tíðar bókaskxám. Það er mjög
fróðlegt að vita hvaða bækur voru
taldar nauðsynlegastar á þessum tímum;
vitneskja um slíkt fyllir að nokkru þá
mynd, sem mögulegt er að gera sér af
andlegu ástandi og aldarfari þessara
tíma. í sérhverju safni var Biblían oft
í mörgum eintökum, auk skýringarrita
og útlistana. Biblían var á þessum tím-
um bæði trúarrit og nokkurskonar al-
fræðiorðabók allrar mannlegrar þekk-
ingar. Biblíuhandritin voru venjulega
nokkur bindi og þetta rit var stundum
nefnt „bibliotheca“ eða bókasafn. Sálm-
arnir, guðspjöllin og bréfin voru oftast
1 sérstökum bindum til notkunar við
guðsþjónustuna. í hverju bókasafni og
við flestar kirkjur voru nauðsynlegar
bækur varðandi tíðalestur og rímbækur
og reglur múnklífa. Rit kirkjufeðranna,
Híernónýmusar, Ambrósíusar, Agústín-
usar og Gregoríusar mikla, voru talin
sjálfsögð. Rit Ágústínusar voru þýðing-
armest þessara og höfðu geysileg áhrif
á heimspeki og trúanþróun miðalda. Vin-
sælasti höfundur miðalda var Gregóríus
mikli. Dialógar hans voru þýddir á flest-
Konunglega bókhlaðan í Kaupmannahöfn.
EIN er sú
grein ritlistar,
sem Islend-
ingum œtti að
vera einkar
lagin, ef
miða má við
það, hve mjög
hún er iðkuð
hér. Þar á ég
við eftir-
mælaskrif.
Eftirmœli hafa löngum notið sér-
stakra vinsælda meðal lesenda
blaða og tímarita á Islandi og svo
mjög, að tímarit hafa verið gefin
hér út, sem eingöngu voru helguð
eftirmœlum og afmælisgreinum.
Fyrst sá siður komst upphaflega á
að senda látnum vini eða kunn-
ingja kveðju á prenti, og votta að-
standendum samúð með því um
leið, er ekki svo auðvelt að leggja
hann niður. Vinsœldir eftirmæl-
anna stafa þó líklega einkum af
gömlum og nýjum áhuga íslend-
inga á persónusögu, — mannfrœði
í hinni eldri merkingu orðsins. Mik-
ill ættfrœðiáhugi og óvenjumikil
innbyrðis kynni heillar þjóðar
valda því, að menn lesa af áfergju
œttartölu hins látna (hverjum var
hann skyldur?), œviágrip hans (sá
ég hann, hitti ég hann?), persónu-
lýsinguna (var hann sérkennileg-
ur?) og upptalningu á afkomend-
um hans (kannast ég við þá?).
Fáar greinar ritlistar geta talizt
öllu þjóðlegri um þessar mundir,
og fátítt mun að rekast á sams
konar eftirmœlaáhuga hjá öðrum
þjóðum. Satt að segja efa ég stór-
lega, að hann finnist annars staðar
í jafnríkum mæli.
Nú heyrast þœr raddir stundum,
að eftirrnœlin í blöðunum séu
óþolandi, leiðinleg og gamaldags.
Þau taki allt of mikið rúm,
og birting þeirra sé vottur
um útnesjamennsku okkar ís-
lendinga. Ég er þó þeirrar skoð-
unar, að þau eigi fullan rétt á sér
ásamt afmœlisgreinum um menn,
sem náð hafa a.m.k. sextugsaldri.
Hin miklu og nánu kynni, sem eru
milli flestra einstaklinga þessarar
fámennu þjóðar, eru skemmtilegt
einkenni á íslendingum. Ég býst
við, að hver einstakur fslendingur
þekki eða viti deili á fleiri ein-
staklingum sömu þjóðar en tíðkast
hjá öðrum þjóðum, nema e.t.v.
meðal fámennari þjóða, eins og t.d.
Fœreyinga, og hefur þó einangr-
un byggðarlaga í Fœreyjum verið
slífc fram á þessa öld, að þar hafa
þróazt ólíkar mállýzkur og frá-
brugðnir siðir innan sama lands í
mun ríkari mœli en hér. Þessi víð-
tœka „mannþekking“ hér gerir öll
samskipti manna þœgilegri í vöf-
um; rekstur þjóðfélagsins verður
léttari og auðveldari fyrir bragðið.
Hins vegar tel ég, að þrátt fyrir
mikla iðkun þessarar tegundar rit-
listar standi eftirmælaskrifin ekki
á nógu háu stigi, og sé þar að leita
orsakanna fyrir þeim óvinsœldum,
sem vart hefur orðið hin síðari ár.
Enginn vafi er þó á því, að vin-
sœldir þeirra eru enn svo miklar,
að yfirgnœfandi meirihluti dag-
blaðalesenda mundi ekki vilja
missa þau úr blöðunum.
Allt of mikill hluti eftirmæla er
í leiðinlegum langlokustíl. í stað
þess að skrifa hnitmiðað um hinn
Framhald á bls. 6.
10. júlí 1966
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5