Lesbók Morgunblaðsins - 10.07.1966, Blaðsíða 14

þjóðum. Það gefur þessum fróðleik auk-
ið gildi, að unnt sé að staðsetja hann
nákvæmlega. Oft er hægt með ná-
kvæmni að rekja atburðaröðina í
tiltekinni frásögn, þar sem hið yfir-
náttúrlega er uppistaðan, og að benda
á nákvæmlega þann stað, þar sem
merkilegur atburður gerðist, eða eitt-
hvað óvenjulegt sást. Tiltekið dæmi
skýrir þetta ljóslegast. Og það er
þess vert, að nokkuð ýtarlega sé frá því
greint til þess að sýna hvernig höfundar
fornsagnanna segja frá atburðum, þar
sem hversdagslífið vefst saman við hið
yfirnáttúrlega, eða yfirskilvitlega:
Frá 'því er sagt, að ekkja ein, Þór-
dís að nafni, bjó í ólafsdal. Eyjólfur
hét sonur hennar. Þann mann hafði hún
alið upp, skyldan sér, er Þorgeir nefnd-
ist, og var auknefndur hófleysa, sökum
stjórnlausrar eyðslusemi sinnar þegar
hann hafði fé handa á milli. Mikil vin-
átta var með þeim fóstbræðrunum, Eyj-
ólfi og Þorgeiri.
Framfærslukerling ein var á vist með
Þórdísi. Þessir tveir ungu menn angr-
uðu hana oft með glensi sínu, glettust
við hana og spilltu fyrir henni verki
því, er hún hafði með höndum. Reidd-
ist hún þá eitt sinn og sagði að þetta
væri þeim lítil fremd, og þó að nú væri
vel með þeim, mundi þó þeirra vináttu
ljúka með endemum. „Furðu óspáleg
sýnist okkur þú vera“ sögðu þeir. Hún
kvað iþetta þó mundu eftir ganga. Síðar,
er tímar liðu fram, fóru þeir til Nor-
egs, og á heimleiðinni deildu þeir um
það, hvar þeir skyldu leita hafnar eftir
að hafa lent í sjóvolki. Varð missætti
þeirra svo hatramlegt að þeir gripu til
vopna, og urðu skipverjar að ganga í
milli þeirra, svo að þeir næðu ekki
að berjast; en skipið tók höfn í Straum-
firði. Fékk Þorgeir sér þegar heat og
reið til Garpsdals. Þar bjuggu þá bræður
tveir, Kálfur og Steinólfur, og tók hann
sér vetrarvist með þeim. En Eyjólfur
fór til móður sinnar í Ólafsdal.
Kerling sú, er áður var frá sagt, tók
sótt um veturinn, lá lengi og andaðist
næstu nótt eftir pálmasunnudag. Kirkja
var þá engin nær Ólafsdal en á Reyk-
hólum. Eyjólfur og heimamenn hans
fluttu líkið þangað sjóleiðis til greftr-
unar. Eftir jarðarförina gerði hríðar-
veður með hörkufrosti, svo að ekki
mátti komast sjóleiðis til Ólafsdals fyrir
ís. Þorgils bóndi á Reykhólum sagði við
Eyjólf: „Það sýnist mér ráð að þú farir
eigi fyrr heim en liðin er páskavika;
mun ég þá fá þér menn með skip þitt
heim, ef þá má komast fyrir ísum, en
ef þá er eigi með skip fært, þá mun ég
Ijá þér hest heim að ríða; en ef nauðsyn
ber til, þá megu húskarlar þínir fara
heim fyrir, ef þú vill.“ Þetta boð kvaðst
Eyjólfur þiggja, en húskarla sína sendi
hann heim gangandi inn fyrir Króks-
fjörð. Fimmtudaginn í páskaviku tók
honum að leiðast biðin, og kvaðst fara
mundu heim. Þorgils lét hann ráða,
léði honum hest og bauð að senda mann
með honum, en Eyjólfur kvaðst fara
mundu einn saman, og reið síðan inn
fyrir Berufjörð og Króksfjörð.
Þegar hann nálgaðist bæinn í Garps-
dal, voru þeir Kálfur og Steinólfur úti
staddir undir húsvegg einum og töluð-
ust við. Sáu þeir þá allt í einu hvar
menn nokkrir gengu vestan eftir tún-
inu. Þeir voru níu saman og þóttust
bræðurnir þekkja þar Þorgeir Hávarsson
og þá menn átta, er með honum höfðu
fallið í Hraunhöfn á Sléttu fyrir nær
tveimur árum. Voru þeir alblóðugir.
Flokkurinn gekk fram hjá og út um
garðshliðið. Við ána, sem þar fellur
skammt fyrir innan, hurfu þeir. Sýn
þessi orkaði mjög á þá Kálf og Steinólf.
Gengu þeir inn sem í leiðslu og rann
á þá ómegin.
Meðan þessu fór fram, gekk nauta-
maður úr fjósi í Garpsdal og sá Eyj-
ólf ríða hjá. Var hann gyrður sverði
og hafði spjót í hendi. Nautamaður
gekk til skála, en þar var þá Þorgeir
hófleysa og konur nokkrar. Sagði nauta-
maður hvað hann hefði séð. Þorgeir
spratt þá upp, greip spjót, hljóp út og
rann eftir Eyjólfi, sem ékki sá til ferða
hans, en leitaði eftir færu vaði á Garps-
dalsá, er var bólgin mjög. Þorgeir kallaði
til hans og bað hann bíða sín, ef hann
þyrði. Leit þá Eyjólfur um öxl, hljóp
af baki hesti sínum er hann sá Þorgeir
og rann á móti honum. Lögðu þeir
jafnsnemma spjótum sínum hvor til
annars, en þau gengu þegar gegnum
þá og féllu þeir báðir.
Þegar þeir Kálfur og Steinólfur komu
til sjálfs sín, fengu þeir að vita hverju
fram hafði farið. Brugðu þeir við sem
harðast og gengu austur til árinnar. Þar
fundu þeir fóstbræðurna aðeins ólátna,
sátu yfir þeim unz þeir létust og fluttu
síðan líkin til kirkju.
Þannig hljóðar saga þeirra Eyjólfs
og Þorgeirs. En þó að hún gripi lesand-
ann, má kalla hana hartnær hversdags-
lega þegar hún er borin saman við sumt
annað í íslenzkum fornsögum. Má þar
til nefna Fróðárundrin á Snæfellsnesi
og söguna af Gretti og Glám, sem köll-
uð hefir verið bezta draugasagan í bók-
menntum veraldarinnar.
5. Mannlýsingar. Eitt hið markverð-
asta sérkenni íslenzkra fornsagna er það,
með hve skýrum einkennum persónurn-
ar koma lesandanum fyrir sjónir. Mjög
iðulega lýsir söguritarinn í fáum orðum
útliti þeirra manna, er mest koma við
söguna, og sömuleiðis skaplyndi þeirra.
En þeitta, sem sagt er um fól'kið, karla
og konur, er ekki nær því eins merki-
legt eins og hitt, af hve mikilli list þess-
ar sömu sögupersónur eru látnar sýna
sérkenni sin í gangi sögunnar. Venju-
legast heldur söguritarinn sér alger-
lega hlutlausum, hvorki lofar né lastar
með berum orðum, heldur lætur hann
söguna tala fyrir sjálfan sig og lesar-
ann fella sinn eigin dóm. Með því að
hinar ófalsaðri sögur segja eingöngu frá
sannsögulegum mönnum, og atburðum
sem gerðust á níundu, tíundu og elleftu
öld, og geta um hundruð einstaklinga,
verður útkoman af 'þessu sú, að við höf-
um miklu meiri persónulega þekkingu
á Islendingum (og öðrum norrænum
mönnum) af öllum stéttum á því tíma-
bili heldur en á konungum og aðals-
mönnum á Englandi og í öðrum löndum
Evrópu. Engar miðaldabókmenntir eru
nátengdari lífinu eins og það var í
raun og veru heldur en íslenzkar forn-
sögur af þessari gerð.
6. Mál og stíll. Eins og álykta má af
því sem þegar 'hefir verið sagt, mundu
íslenzkar fornsögur vera nægilega mark
verðar fyrir efnið eitt saman, jafnvel
þó að bókmenntagildi þeirra væri
smátt. En það er nú ekki minnst fyrir
bókmenntalegt ágæti sitt að þær hafa
dregið svo mjög að sér athygli nú um
einnar aldar skeið, allt frá því að farið
var að meta og leggja rækt við bók-
menntir miðalda. Ég hefi þegar vikið
að nokkrum hliðum hinna bókmennta-
legu yfirburða — hinni fágætu frá-
sagnarlist, miklu nákvæmni í hinum
smærri atriðum og mannlýsingunum.
Ekki eru þær minna merkilegar fyrir
yfirburða-málsnilli. Hún var fýrst þró-
uð með langvarandi iðkun munnlegrar
frásagnar, þar sem hversdagslegt við-
ræðumál var smámsaman gert að bók-
menntamáli, áður en almennt var tekið
að rita. Þess vegna er það, að óbundið
mál íslenzkt, í sinni ómenguðu mynd, er
hið eina góða óbundið mál frá mið-
öldum í Vestur-Evrópu. Það þróaðist
eðlilega án þess að verða fyrir áhrif-
um latínunnar. Jafnvel í þessari ó-
menguðu mynd sinni gefur það svig-
rúm fyrir fjölbreytni. Það er mikið bil
á milli stílsins í stuttri og fábrotinni
sögu og svo aftur á móti í hinum lengri
og hátíðlegri eða viðhafnarmeiri, og I
hvorum flokknum fyrir sig er svigrúm
fyrir breytileg einstaklingseinkenni af
hálfu höfundarins. Þetta á við jafnvel
þegar sagan er hreinlega íslenzk, og af-
brigðin í stílnum verða vitanlega enn
greinilegri þegar erlendra áhrifa tekur
að gæta. Kynni af latneskum bókmennt-
ttm á aðra hönd og franska skáldskapn-
um á hina höfðu að lokum spillandi
áhrif á stílinn, og að hve mik'lu leytí.
þessara áhrifa gætir, eða hvort þeirra
gætir ekki, er einn öruggasti prófsteinn-
irm á það, hvort texti sögunnar er ó-
mengaður eða ekki.
7. Hverjir voru höfundarnir? Eðlilegt
er að spurt sé, hverjir þeir rnenn voru,
er rituðu íslenzkar fornsögur. Sumir
þeirra vitum við að voru fræðimannlega
hugsandi menn, sem höfðu dómgreind
og lögðu sig alla fram til þess að afla
sér þess lærdóms, innlends og erlends,
sem þeir áttu kost á. Sumir voru menn
þessir líka af fornum og frægum ættum
og voru í nánum kynnum við öll stór-
menni landsins og lærdómsmenn alla.
Enn voru sumir iþeirra miklir athafna-
menn og miklir áhrifamenn í stjórn-
rr.álum síns tíma í heimalandinu. Þá
voru og þeir, sem voru hreinlega kirkj-
unnar menn og heyrðu þá stundum til
einhverju klaustra þeirra, er sett voru
á stofn á íslandi á síðara hluta tólftu
aldar. Slíkum mönnum voru eðlilega
hugstæðastar ævisögur helgra manna og
biskupa, eða þá þeirra Noregskonunga,
er mestan þátt áttu í að grundvalla
kristinn sið í Noregi og á íslandi. En
þegar tillit hefir verið tekið til aflra
þessara manna, er enn eftir mikill hluti
íslenzkra fornsagna, sem sennilegt er
að færður hafi verið í letur fyrir til-
verknað manna af allt annarri gerð —
manna með þrengra og staðbundnara
þfckkingarsvið, en bjuggu samt yfir
hinni almennu tilhneigingu, að koma
fróðleik sínum á bókfellið. Fyrir þeim
mönnum, sem kynnzt hafa íslandi nú-
tímans, er ekkert ósennilegt við þá hug-
niynd, að margar sagnanna, þar á meðal
sumar hinna beztu, kunni að hafa orðið
til í höndum slíkra manna. Það er enn í
dag ekki fátítt að hitta fyrir íslenzkan
bóndamann, sem býr í einhverjum af-
dalnum við lítinn bókakost, en er samt
eigi að síður manna fróðastur um eitt-
hvert atriði í sögu íslands eða bók-
menntum þess. Slífca menn hefir ávallt
verið að finna á íslandi, og alveg efa-
laust áttu þeir sinn þátt í varðveizlu
hinna fornu arfsagna, enda þótt nöfn
þeirra séu nú löngu gleymd.
Til hinna höfundarlausu sagna heyra
(ásamt mörgum öðrum), allar þær sög-
ur, sem ég hefi hér sérstaklega tekið
tillit til. Það er aðeins í einu tilfelli eða
tveimur að getið er tiltekins manns, sem
á tilteknum tíma er talinn hafa sagt
söguna. Hitt finnum við hvergi staðhæft,
né heldur það gefið í skyn, að þessi eða
hinn ritaði hana. Svo sérkennilegt atriði
sem þetta, stafar eflaust af því, að sög-
urnar í heild sinni voru myndaðar af
nokkrum ættliðum sögumanna, og sá
sem fyrstur færði hina arfgengu sögu í
letur, leit alls ekki á sig sem höfund
hennar, jafnvel þó að hann skrifaði hana
með sínu eigin orðalagi.
Samt sem áður erum við ekki með
öllu ófróðir um nöfn þeirra, er sögur
rituðu, og sérstaklega vitum við all-
mikið um þá menn, er lögðu stund á
sögu Noregs. Nafnaskrá þessara manna
Blaðsíða úr Flateyjarbók, handriti frá 14. öld.
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS-
10. júlí 1966