Lesbók Morgunblaðsins - 28.08.1966, Side 10

SKÁLDSKAPUR
Framhald af bls. 7.
þeirra liggur enn óprentaður, en marg-
ar eru með öllu glataðar. Venjulegast
voru þær ortar í flokkum, og gátu í
ílokknum verið allt frá tveim eða þrem
rímum upp í tuttugu og þaðan af fleiri.
En lengd hverrar rímu var einnig mjög
breytileg að erindatölu, og venjulega
var hver ríma undir öðrum hætti en
sú næsta á undan. Frá því fyrir 1600
hafa um áttatíu flokkar varðveitzt í
handritum, og þar af hefir um það bil
helmingurinn verið prentaður nú á síð-
ari árum. Frá því á seytjándu öld og
áfram mundi vera mjög erfitt að til-
greina nákvæma tölu. f ítarlegu riti
eftir séra Helga Sigurðsson um brag-
fræði rímna, eru nafngreindir eigi
færri en 127 flokkar, er samtals mynda
geysiháa tölu rímna, eða 1568. Svo
breytilegar eru þær um lengd að ó-
rrögulegt er að gizka með nokkurri
nákvæmni á braglínutölu þeirra; senni-
legt að 500.000 mundi fremur vera und-
ir en yfir hinu rétta. Efnið er lang-
oftast einhver hinna ósannsögulegu
sagna, eða lygisagna, og er sagan end-
ursögð rímu eftir rímu unz henni lýkur.
Venjulega hófst hver ríma á nokkrum
inngangserindum, sem ekki voru í
beinu sambandi við söguna, og í þeim
erindum gat skáldið sagt hvað sem
honum þóknaðist að segja. í þessum
erindum, mansöngnum, er iðulega bezta
skáidskapinn að finna.
E kki hefði þessi yfirgripsmikla
grein bókmenntanna með nokkru móti
getað orðið til ef ekki hefði verið á
undan gengin hin stranga ögun, sem
dróttkvæður skáldskapur veitti. Og
jafnvel þó að þessa sé gætt, er það
furðulegt að svo tilgert og erfitt kveð-
skaparform skyldi geta áunnið sér vin-
sældir og haldið þeim svo langan tíma.
Ekkert er það, sem betur sýni og sanni
hina löngu þjálfun íslenzks hugar í
skáldskaparíþróttinni en það, að svo
margir menn (og nokkrar konur) úr
öllum stéttum þjóðfélagsins, skyldu
geta ort rímur, og að fólkið í heild
sinni gat skilið þær og notið þeirra.
Þær voru sí og æ lesnar, ýmist í hljóði
eða upphátt, og þær voru kveðnar,
hver háttur með því lagi sem honum
hentaði, og margir voru þeir, sem
kunnu heila flokka utanbókar, svo að
þeii gátu skemmt öðrum með því að
hafa þær yfir. Sá fjöldi rímnaflokka,
sem sum skáldin ortu, sýnir hve létt
þeim var um það, þrátt fyrir dýrleika
háttanna og torveldi kenninganna. Sem
dæmi má nefna það, að á milli 1795
og 1837 orti Magnús Magnússon (stund-
um kallaður Jónsson) 21 flokk, alls 227
rímur. Af öllum þessum hafa, að því
er ég bezt veit, aðeins tvennar rímur
verið prentaðar. Og þetta dæmi er alls
ekki nein undantekning. ,
Fjarstæða væri það, að öll þau
kynstur, sem þannig hlóðust upp um
fimm alda skeið, gætu verið góður
skáldskapiar. Hin lélegri skáld, sém 'eíös
og hin urðu að horfast í augu við langt
og erfitt hlutverk, hölluðust eðlilega að
því úrræðinu, að meta meir hljóminn
en hugsunina. í>au vissu að áheyrend-
urnir mundu meta hvorttveggja jafnt,
bara ef þeir gætu fylgzt með efni sög-
unnar, og jafnvel góðu skáldin freist-
uðust til að gera sér svona hægt um
hönd. Það var ekki aðeins í rímunum,
beldur og í öðrum greinum skáldskap-
ar að farið var að líta á formið sem
rnikilvægara en efnið, og mælikvarðinn
á skáldið varð sá, hve dýrt það gat
kveðið. Eigi að síður vill þó svo til, að
um fimm alda skeið er, með fáeinum
áberandi undantekningum, bezta ís-
lenzka skáldskapinn að finna í rímun-
um. Þær höfðu það mikla gildi að þær
varðveittu, hjá öllum stéttum þjóðfé-
lagsins, tilfinningu fyrir máli og hljóð-
falli, þekkingu á liðinni tíð, og áhuga
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
á sögnum og ævintýrum; og þetta
stuðlaði meir en flest annað að blá-
þráðalausu samhengi íslenzkra bók-
mennta.
Ágallar rímnaskáldskaparins voru
augljósir, og ungum íslendingum í
byrjun nítjándu aldar, sem hrifizt
höfðu með straumi rómantísku hreyf-
ingarinnar í Danmörku, þótti sem það
væri þjóðinni nálega til minnkunar að
húr. skyldi enn líta á rímurnar, ekki
aðeins sem réttmætar, heldur því nær
sem hina æðstu tegund skáldskapar.
Upp af þessu spratt sú ofsafengna árás,
sem Jónas Hallgrímsson gerði á þær
1837, og það er kaldhæðnislegt að hana
gerði hann tveim árum eftir útkomu
meistaraverks þess skálds, sem hann
sérstaklega beindi árásinni gegn. Og
svo varð lítill árangur þessa frum-
hlaups að rímur voru ortar án afláts,
og af meira bókmenntagildi, út alla
nítjándu öldina. Heilbrigt skyn þjóðar-
inr.ar mátti sín meir en aðfinnslur
byggðar á alþjóðlegum rökum. Það er
atbyglisvert, að enda þótt dregið hafi
úr rimnakveðskap síðastliðna hálfa öld,
hafa samt fleiri rímur verið prentaðar,
i bæði alþýðlegum og fræðilegum út-
gáfum, siðan 1900 heldur en á nokkru
sambærilegu tímaskeiði áður. Bæði á
íslandi og annars staðar, þar sem lögð
er stund á íslenzkar bókmenntir í
heiid, hefir nú gildi rímna hlotið við-
urkenningu, ekki einungis sem einstæð
tegund skáldskapar þeirrar þjóðar er
skapaði þær, heldur og fyrir gildi
þeirra í öðru tilliti. Skemmtilegt dæmi
vm þessa endurreisn er það, að nýlega
ei komin út þriðja útgáfa Númarímna
með þeim frágangi ekki einungis sem
stingur mjög í stúf við fyrstu útgáfu
þeirra 1835 og aðra útgáfu 1903, heldur
ein hin fegursta bók prentuð á íslandi.
Sumir hinna algengustu bragarhátta
rímnanna, einkum ýms tilbrigði af
ferskeytlu, hafa líka siðan á sextándu
öld almennt verið notaðir á þeim stöku
vísum ferhendum, er komu í stað drótt-
kveðinna lausavísna í fornöld, og svara
tii epigramma nú á dögum, en eru
meiri hagleikssmíð að formi til en hjá
öðrum þjóðum. Margar af stökum þess-
um, víðkunnar eða jafnvel alkunnar
um allt landið, eru eftir óþekkta höf-
unda og eru í rauninni ávöxtur hinnar
aitíðu hagmælsku, sem verið hefir sér-
stakur fylgifiskur íslendinga gegnum
aldirnar. Margar eru þær líka til orðn-
ar á augnabliki að kalla, án nokkurs
hiks sem svar við spurningu, eða til
þess að draga eitthvert efni saman í
eirtn brennidepil, eða til þess að lýsa
einhverju sem gerðist eða fyrir augun
bar. Þær gætu ekki hafa orðið til nema
hjá þjóð sem vaxin var upp í svo nán-
um tengslum við skáldskap liðins tíma
að henni var orðið hartnær jafneðlilegt
að tala í bundnu máli sem óbundnu.
U m hinn nýrri skáldskap íslenzk-
an er ekki þörf að ræða í löngu máli,
því hann er að formi til ekki svo sér-
stæður sem hinn, er þegar hefir verið
íjallað um. En vert er að geta þess,
að á seytjándu öld átti Island tvö skáld,
prestana Hallgrím Pétursson og Stefán
Ólafsson, sem hvor á sínu sviði átti
c-ngan sinn jafnoka á þeim tíma ineðal
hinna norðúrlanda-þjóðanna. Með nitj-
ándu öldirini hefst í íslenzkum skáld-
skap nýtt tímabil, sem færir hann í
nánari tengsl við löndin í vestanverðri
Evrópu, en án nokkurs afsals á skáld-
skaparforminu. Fyrir íslenzkt skáld nú
á dögum getur ekki verið um að ræða
r.einn skáldskap án stuðlunar, og enn
finnst mönnum það vera eðlilegt skil-
yrði til þess að kvæði sé gott kvaeðí, að
það sé að vissu leyti dýrt kveðið. Mik-
ilsmetið íslenzkt skáld sýndi mér eitt
sinn kvæði sem. hann var nýbúinn að
yrkja undir alþýðlegum hætti, sem þó
var fjarri því að vera einfaldur, og
hann sagðist hafa gert þetta bara til
þess að sýna, að hann gæti rimað
þannig ef hann kærði sig um. Eitt er-
indi úr þessu kvæði hefir orðið þekkt
um allt ísland fyrir snilldarlegt sam-
ræmi milli þess er það lýsir og hljóms-
ins í braglínunum.
Til þess að blása lifsanda í ó-
persónulega lýsingu íslenzks skáldskap-
ai, er nauðsynlegt að eitthvað sé sagt
um skáldin sem hann sköpuðu. Á ís-
landi var aldrei nein bókmenntastétt.
Það var sannast að segja ekkert rúm
fyrir hana hjá þeirri þjóð, sem gegnum
aldirnar getur sjaldan hafa verið yfir
fjmmtíu þúsund sálir. En alla tíð voru
í þessum fámenna hóp óvenjulega
margir menn sem lifandi áhuga höfðu
á sögulegum og skáldlegum menntum,
öldum saman eingöngu munnlegum, en
siðar að nokkru leyti rituðum. Skáldið
var blátt áfram einn þessara manna,
en hafði frá náttúrunnar hendi fengið
þá gáfu, að geta ekki aðeins notið ljóða
heldur einnig ort þau; og að hann
neytti þeirrar gáfu, var algerlega því
óviðkomandi, hvar í þjóðfélagsstigan-
um hann var upprunninn, enda þótt
síðari aðstaða hans og ævikjör kynnu
að hafa áhrif á það. Því er það, að ævi-
sögur íslenzkra skálda eru hver annarri
ólikari en þær eru með öðrum þjóðum,
og ef lítillega er gripið ofan í nokkrar
þeirra, stuðlar það að skilningi á því,
að í heild sinni hefir íslenzkur skáld-
skapur verið engu síður þjóðlegur en
persónulegur, og að hann lýsir alveg
eins þeim, sem ort er fyrir, eins og
hinum, sem ortu.
Á tíundu öld er ekki þann mann að
fmna á íslandi, er sérstæðari sé en
Egill Skallagrímsson, ævintýramaður,
harðlyndur og ágjarn. Hann barðist í
crrustunni við Brunanburgh, og hann
bjargaði lífi sinu í York með því að
yrkja á einni nóttu lofkvæði um Eirík
konung blóðöx. Egill gat ekki síður
rætt um kvæði en ort þau. „Það var
eitt sumar á Alþing“, segir í sögu hans,
,.að Einar (Helgason, yngra skáld)
gekk til búðar Egils, og tókust þeir að
orðum og kom þar brátt talinu að þeir
ræddu um skáldskap; þótti hvorum-
tveggja þær ræður skemmtilegar". Ár-
ið 960 drukknaði eftirlætissonur Egils,
seytján ára gamall, og.eftir hann, ásamt
öðrum syni, er hann hafði misst
nokkru áður, orti Egill það erfikvæði,
sem um dýpt hugsunar og tilfinninga,
og um mergjað orðfæri, hefir naumast
eignast sinn líka á íslenzka tungu.
Spánskt skáld á fimmtándu öld, Sant-
ihana markgreifi, kemst svo að orði er
hann ræðir um skáldskaparíþróttina:
„Hver efar það, að rétt eins og grænt
laufskrúðið klæðir á vorin nakin trén,
svo prýði einnig hjartnæm orð og sam-
læmdir hljómar hvert rím, hvern brag-
arhátt, hverja vísu, hverrar tegundar
sem hún er og hversu þungvæg eða
léttvæg". Þá hugmynd, sem þarna er
rakin til lengdar, hafði Egill þegar
innibundið í þessum f jórum stuttu
braglínum:
Þat berk út
úr orðhofi
mærðar timbr
máli laufgat.
Nær lokum kvæðisins harmar hgnn að
Óðinn hafi rofið við sig tryggðir með
þv’ að svifta sig sonum sínum; en hann
bætir við:
Gáfumk íþrótt
ulfs of bági
vammi firða;
og á þar við skáldskaparíþróttina, en
Óðinn var höfundur hennar.
A f mjög ólikri gerð var öndvegis-
skáldið á fyrra helmingi næstu aldar,
Sigvatur Þórðarson. Átján ára gamall
varð hann, trúnaðarvinur pg íylgis-
maður Ólafs konungs helga og var í
sumrAi orrustum hans, enda þótt hann
vsc^T að eðlisfari fremur maður friðar
én stríðs. Hann fór á ýmsum tímum f
mikil ferðalög, þar á meðal sendiför til
Svíþjóðar. Til Frakklands fór hann
einnig, og þá gafst honum tækifæri til
að heimsækja Knút konung hinn ríka
á Englandi. Það var Sigvatur sem tók
á sig þá ábyrgð að gefa nýfæddum syni
Ólafs konungs nafn, og lét hann heita
Magnús. Þegar konungur spurði, hví
hann hefði nefnt hann svo, svaraði
Sigvatur: „Eg lét hann heita eftir
Karla-Magnúsi konungi, því að hann
vissi eg frægastan mann í frásögu“. Sú
sögn, að Sigvati væri jafnauðvelt að
tala í bundnu máli sem óbundnu, kem-
ur vel heim ekki aðeins við það, hve
mikið er til af ljóðum eftir hann, held-
ur og hve ljóð hans eru að jafnaði
lipur og Ijós. í mörgum vísum hans,
rétt kveðnum undir dróttkvæðum hætti,
eru eingöngu orð úr mæltu máli, án
nokkurra þeirra flóknu kenninga, sem
einkenna kveðskap fornskáldanna. Af
hinum lengri kvæðum hans eru tólf
varðveitt að meira eða minna leyti, og
hið merkasta þeirra er það, er hann
orti þegar hann var kjörinn til þess
með hlutkesti að skýra Magnúsi kon-
ungi frá óvinsældum þeim, er hann
bakaði sér meðal þegnanna með stjórn-
arháttum sínum. Enginn nema stór-
skáld hefði getað ort þær Bersöglisvís-
ur, og til þess þurfti hugdjarfan mann
að hætta á að flytja konungi þær, svo
emarðlega sem þær víttu hann. En þær
báru þann árangur, sem til var ætlazt.
Y
JLngra skáld á þessu sama tímabili
var Arnór Þórðarson, venjulega nefnd-
ur jarlaskáld sökum lofkvæða þeirra,
er hann kvað um tvo Orkneyjajarla.
Frásögnin um það, hvernig hann flutti
drápur sínar tveim konungum, er sam-
eiginlega ríktu yfir Noregi, Haraldi
harðráða og Magnúsi góða, lýsir vel
bæði skáldinu sjálfu og konungum þess-
um. Hún er á þessa leið:
„Þá er skáldið bræddi skip sitt, þá
koma sendimenn konunga og biðja
hann ganga og færa kvæðin. Hann fór
þegar og þó ekki af sér tjöruna. Og nú
er hann kom til stofunnar, þá mælti
hann við dyravörðu: „Gefið rúm skáldi
konunga“. Hann gekk inn og mælti:
„Heilir konungar báðir“. Haraldur kon-
ungur spurði þá: „Hvorum skal fyrr
íæra kvæðið?" „fyrr hinum yngra“.
„Hví honum fyrr?“ spurði Haraldur.
„Herra, það er mælt að bráðgeð verði
ungmenni".
Þegar Arnór flutti drápuna og kom
þar, er hann segir um Magnús: „Hverr
gramr er þér stórum verri“, greip Har-
aldur fram í fyrir honum og segir:
„Lofa konung þenna sem þá vill, en
lasta eigi aðra konunga“. Og er lokið
var lofkvæðinu um Magnús, hóf Arnór
þegar upp drápuna um Harald, „og var
gott lcvæði", segir sagan.
„Og' er lokið var drápunni, þá var
Haraldur konungur spurður, hvort hon-
um þætti bétrá kvæðið, en hann segir:
„Sjá kunnu vér, hver munur kvæðanna
er. Mitt kvæði mun brátt niður falla
og engi kurina. En drápa þessi, er ort
er um Magnús konung, mun kveðin
meðan Norðurlönd eru byggð“.
Þetta hefir að svo miklu leyti reynzt
rétt, að enda þótt kvæðið um Harald
sé nú með öllu glatað, erú enn til 126
línur af hinu. En það er í mesta máta
sennilegt, að yfirburðir Magnúsdrápu
hafi að nokkru leyti legið í því, að
Arnór kvað hana undir hinum máttuga
hætti hrynhendunnar, og hún er fyrsta
stórkvæðið, sem við þekkjum undir
þeim hætti.
A þeim öldum, sem voru blóma-
skeið dróttkvæða og hrynhends háttar,
var skáldskapurinn ræktur engu siður
af þeim mönnum, er efstir voru í þjóð-
félagsstiganum, heldur en hinum, sem
kenndir voru við hann eingöngu og
Framhalld á bls. 14.
------------------- 28. ágúst 1966