Lesbók Morgunblaðsins - 18.09.1966, Qupperneq 13

GYLFAGINNING
Teiknari Haraldur Guðbergsson
£NM ERU ÞÆR AÐRftR.tR ÞJöwA SKOUU'I VALHÖt.LJli£RA PRVKKJU 0\<
GÆfA &DRPC»t>A«IAÐAR OK ÖiqAQNA.
SVÁ £RU ÞÆR MEFNDAR
'l QR'IMNISH’ALUM'.
hrist ok misi;
VILEK, ATMlR NORN Q£l?l/
SKEGCUÖID OKSKÓQOL,
UlLDR OK ÞRÖÐR,
NLÓKK OK HERfJÖTUR,
QÖLL OK QEIRAHÖD, ,
RAMDGRIDR OKRADGR'ÐR
OK RtQlhJLBlF,
þ£R IbERA EiNHERJUM OL.
ÞESSAR H£|TA VALKYRJUR, ÞÆR SEMDíR &PI/UW f/U
HVERRAR ORRUSTU. ÞÆR KJÖSA FEIQÐ'A MEUa/ oK
qUÐR OK RÖTA OK MoRN /N VNCSTA,ER SKULD HEiT/R, R'/ÐA vJAFa/AN AT KJ&SA I—--------------*-------;----■ „ „A
VAl OK R'AÐA V>CUM. JÖRD.Mí/ÐlR ÞÖRS.OK RINDR.MÖÐIR VALAt£R\nALOAR MEÐ ASVaJJUM
HÖFÐINGINN
Framhald af bls 4
ur (Sturl. II, 290), að þeir feðgar hafi
beitt Snorra rangindum. Og Gissur not-
ar sér bréf Hákonar, sem varla hefur
viljað Snorra feigan, að yfirvarpi til
þess að fara að honum, og lætur böðla
sína drepa hann, án þess að gefa hon-
um tækifæri til þess að bjóða utanför
sína eða önnur sáttaboð.
Hér verð ég líka að drepa á eitt atriði,
sem misjafnt hefur verið dæmt um:
skipti Snorra við konungsvaldið. Sum-
um finnst Snorri hafa gert sig sekan
í landráðum, er hann hét Hákoni að
„leita við íslendinga, að þeir snerist til
íilýðni við Noregs höfðingja" (Sturl.
II, 87), og tók síðan leynilega við jarls-
nafni af Skúla hertoga. * En öðrum þyk-
ir sem ákon hafi skoðað hann sem hlíf-
skjöld fyrir sjálfstæði landsins, og hafi
það orðið honum að bana. En hér er
skammt öfganna á milli. Af því, sem
hér hefur verið sagt um skapferli
Snorra, er vel skiljanlegt, að hann hafi
verið hikandi í þessu máli. í Noregi
varð hann fyrir áhrifum af veldi þeirra.
Skúla og Hákonar, glæsimennska hirð-
arinnar heillaði hug hans, skoðanir
manna á sjálfstæði voru þá aðrar en nú,
og sú hugsun gat vel náð tökum á
Snorra, að Island mundi verða hagn-
aður að konungssambandi við Noreg.
Þegar við þetta bættist, að Snorri sá
þarna fram undan veg upp í jarlssætið
fyrir sjálfan sig, er ekki undarlegt, að
fortölur þeirra konungs og Skúla næðu
tökum á honum. En á íslandi hefur
Snorri litið öðru vísi á þetta mál, enda
skildi hann það flestum betur, er hann
íhugaði það í tómi og ber ræða Einars
Þveræings þess ljósasta vott.
En hverjar sem hugsanir Snorra hafa
verið um þessi efni, þá gerði hann
aldrei neitt til þess að efna heit sín.
Enda átti hann allajafna nóg með að
yerja sitt eigið ríki. Þeir Hákon og
Skúli hafa líka varla búist við miklu.
Jón murtur kemur fljótt aftur úr gísl-
ingunni. Að sumu leyti hefur boð Snorra
verið kærkomið yfirvarp til þess að
hætta við herferðina til íslands, sem
var hættulegt fyrirtæki og vafasamt,
að hverju gagni yrði. Er líklegt að
Snorri hafi kunnað að draga úr þeim
kjarkinn með ýmsum fortölum. Hann
hefði t.d. getað sagt þeim söguna um
bina fyrirhuguðu herferð Haralds
Gormssonar til íslands og sendiferð
kunnáttumannsins, sem þangað fór í
hvalslíki (Ói. s. Tr., k. 33). Er þar vel
lýst viðtökum þeim, er íslendingar
mundu veita útlendum her, þótt í lík-
1) Sturla Þórðarson segir svo um þetta mál:
„Voru þá fáir menn við tal þeirra her-
togans og Snorra. Arnfinnur Þjólfsson og
Ólafur hvítaskáld voru með hertoganum, en
Órækja og Þorleifur með Snorra. Og var það
sögn Arnfinns, að hertoginn gæfi Snorra jarls-
nafn, og svo hefur Styrmir hinn fróði ritað
„ártíð Snorra fólgsnarjarls". En engi þeirra
íslendinganna lét það ásannast fyrir oss‘‘
(Sturl. II., 335—36). Hér er margs að gæta.
Styrmir var manna handgengnastur Snorra, og
þó að hann væri lítt gagnrýninn á helgisagnir
og fornar sögur, >á var hann enginn skyn-
skiftingur og gat ekkert gengiö tii þess að
halla hér réttu máli. Er líklegt, að Snorri hafi
sjálfur trúað honum fyrir þessu, og Styrmir
talið sig leystan frá þagnarskyldu sinni að
Snorra látnum. Ef Styrmir hefði farið eftir
sögn Arnfinns, var lítil ástæða fyrir Sturlu að
nefna hann sérstaklega. Og hversvegna hefði
Amfinni, vini og stallara Skúla, átt að detta í
hug að ljúga þessu? Cui bono fuit? Það
var þó ekki annar en Hákon konimgur, sem
auðgaðist á þessum „drottinssvikum‘‘ Snorra.
Á hinn bóginn hlaut Sturlu að vera meinilla
við þessa sögu, þvi að væri hún sönn, var fé
Snorra að lögum fallið í konungsgarð. Og sama
hug og Sturla á því að verja arf Snorra fyrir
ásælni konungs höfðu þeir Ólafur og Þorleifur.
Þeir höfðu því gilda ástæðu tii þess að halda
þagnarheit sitt, líka eftir víg Snorra. Ég efast
því ekkl ura, að vitnisburður þeirra (um þvera
neitun talar Sturla heldur ekki) er minna virðl
en þeirra Arnfinns og Styrmis.
ingum sé, en sumt af lýsingunni full-
verulegt: „var þá ekki nema sandar ok
öræfi (= hafnleysur) ok brim mikit
fyrir útan, en haf svá mikit millum
landanna, at ekki er þar fært lang-
skipum“.
X
Ef dæma skal um feril Snorra í heild
sinni, verða rit hans þyngst á metun-
um. Þar fann hann það takmark, sem
var meira en eigin metorð, þar vann
hann af háleitri, innri hvöt, og hugði
sér lítt til lofs og ekki til launa fyrir.
Þar var óðalið, sem hann var borinn
til, og hefði hann fallið á þeirri eigu
sinni, hefði hann verið heilagur eins og
Ólafur Haraldsson. Margir mestu rit-
höfundar heimsins hafa lifað lífi sínu
með sams konar upplag og Snorri, og
ekki orðið að fundið. Þeir hafa ekki
orðið að heyja baráttu íslenzks höfð-
ingja á fyrra hlut 13. aldar. Og hafi
þeir komist út í hringiðu veraldlegrar
baráttu, eins og Bacon lávarður af
Verulam, sem á margan hátt svipar
til Snorra, hafa þeir ekki borið þaðan
hreinna skjöld.
Og samt ættum vér sízt að óska, að
Snorri hefði aldrei orðið höfðingi, held-
ur tekið þann kost að verða krúnu-
rakaður klerkur eða kyrrsætinn bú-
andamaður með hugann allan við fræði
sín. Að vísu hefðu misfellurnar á æfi
hans þá orðið minni, verkin líklega
fleiri og stærri, því að starfsþrekið
hefur verið frábært. En bækur verða
ekki metnar í pundum, og rithöf-
undarnir eru ekki léttastir á metun-
um, sem leggja alla reynslu fjölbreyttr-
ar æfi í eina eða tvær bækur. Verk
Snorra hafa haft ómetanlegan ávinn-
ing af æfiferli hans, einmitt eins og
hann var. Frásögn hans ber öll vott
um smekkvísi höfðingjans, frjálsa hugs
un og víðsýni. Hann er algerlega laus
við kreddur, mærð og lærdómstildur.
Hann skilur söguna ekki einungis með
vitsmunum sínum, heldur með reynslu
sinni. Hann hefur ekki einungis skrif-
að sögu, heldur líka lifað sögu. Þess-
vegna bera ræðurnar í söguritum hans
og frásagnir um ráðstefnur og samn-
inga af flestu öðru í þeirri gein. Og
metorðagirnin, sem veldur svo mörgu
í fari hans, leggur líka ljómann um
höfðingjalýsingar hans. Hann var þar
að lýsa því, sem hann helzt vildi vera,
en aldrei auðnaðist á þann hátt sem
hann hafði dreymt um. En í sagnaritun-
inni héldu honum ekki sömu bönd og
1 baráttunni um metorð og völd. Sturla
Sighvatsson og aðrir ribbaldar meinuðu
honum ekki að láta höfðingsskap Ólafs
helga, Þorgnýs lögmanns, Erlings
Skjálgssonar og Einars þambarskelfis
njóta sín. Einmitt á þennan hátt er
mikið af því dýrmætasta í bókmennt-
um heimsins til orðið. Þær hallir, sem
menn fengu ekki byggt á jörðu, hafa
þeir reist að því glæsilegri á friðlandi
listarinnar.
BÓKMENNTIR
Framhald af bls. 6
hluta 18. aldar er svo komið á helzta
höfuðbóli landsins, Skálholti, að bækur
verða ekki varðveittar þar, sökum sagga
og raka. Astandið hefur verið verra á
fátækari býlum, svo að björgunarstarf
Arna Magnússonar verður seint full-
þakkað. Ýms dýmæt skinnhandrit voru
komin í hendur fólks á 17. og í byrjun
18. aldar, sem lcunni engin skil á gildi
þeirra. Þótt lítið væri um bækur í land-
inu áttu þeir, sem stunduðu fræðastörf
aðgang að söfnum i Kaupmannahöfn,
sem var á þessum tímum höfuðborg ís-
lands. Þar i borg voru allar æðstu stofn-
anir þjóðarinnar að undanskildum bisk-
upsembættum. Seint á 18. öld er ustofn
uð tvö lestrarfélög hérlendis, annað fyr
ir Suðuramtið hitt fyrir Norðuramtið.
Þessi söfn voru stofnuð fyrir áhrif upp-
lýsingarstefnunnar og voru aðeins opin
íélagsmönnum.
L8. september 1966
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13