Lesbók Morgunblaðsins - 20.11.1966, Blaðsíða 9

ast margbrotinna rannsókna og annars
undirbúnings, áður en ákvarðanir eru
teknar. Ég vil aðeins benda á þá stað-
reynd, sem ég drap á frá öðru sjónar-
miði fyrr í greininni að unglingur í
framhaldsskóla stundar nám aðeins 8
mánuði á ári hið mesta; þriðja hluta
ársins ver hann til annars. Þannig er
líf hans í raun tvískipt og klofið: Ann-
ars vegar námið, sem hann verður að
inna af hendi kauplaust, hins vegar at-
vinna, sem gefur pening beint í aðra
hönd. Unglingar hlytu að vera frábitn-
ari en aðrir menn þeim þægindum, sem
hægt er að veita sér fyrir perjlnga, þeir
hlytu að vera sterkar heillaðir af mennt-
unarhugsjónum en við fullorðnir erum
yfirleitt, ef þessi kjaramunur við at-
vinnu og nám markaði ekki að nokkru
leyti afstöðu þeirra til skólans. Raun-
verulega veldur þessi tvískipting í lífi
nemerida íslenzkum framhaldsskólum
miklum örðugleikum, sem varla þekkj-
ast hjá þeim þjóðum, sem ætla nem-
endum langan árlegan kennslutíma, en
ekkert starf utan skólans. Hér á landi
gera æ fleiri skólamenn sér það ljóst,
að hið langa sumarleyfi með mishollum
áhrifum, sem fylgja atvinnu barna og
unglinga, torveldar fræðslu- og upp-
eldisstarf skólans verulega og ónýtir
það jafnvel í mörgum tilvikum. Með
þessum orðum neita ég því engan veg-
inn, að hófleg vinna og líkamsáreynsla
hafi sitt uppeldis- og manndómsgildi.
Þvert á móti: Ég er sannlærður um
og hefi látið þá skoðun oft í ljós bæði
í ræðu og riti, að starf og sú skyldu-
kvöð, sem því fylgir, styrkir skapgerð
og manndóm hvers þess manns, sem
rækir það að alhug. Eigi að síður er ég
sannfærður um það, að framangreind
tvískipting milli atvinnutekna og skóla-
náms er mörgu ungmenni ekki holl. Um
það veldur þó miklu, hver atvinnan er
og hvernig er að unglingnum búið.
Atvinnumarkaður, sem börn og ungl-
ingar sækja, hefir breytzt mjög á síð-
ustu 2-3 áratugum. Hann býður upp á
tekjur, sem jafnaldra mína hefði ekki
einu sinni dreymt um á unglingsárun-
um, en hollustan hefir ekki vaxið að
sama skapi. Mikill fjöldi unglinga af
báðum kynjum sækir sumaratvinnu
sína í umhverfi, sem frá uppeldislegu
sjónarmiði verður að teljast mjög ó-
heppilegt.
A uk þess eru allir hlutir beztir
í hófi. Það er tilgangslaust að reyna að
loka augunum fyrir þeirri staðreynd,
að fjölda hálfvaxinna barna og unglinga
er í sumarleyfinu og jafnvel samtímis
skólanum ofþjakað með líkamlegri og
í mörgum tilvikum óhollri vinnu. Nám
er áreynsla og fullkomið starf, meðan
skólinn stendur. Ef það er rétt, að hver
íullorðinn starfsmaður þarfnist sumar-
leyfis, sem honum er líka tryggt með
lögum hjá öllum menningarþjóðum, þá
þurfa unglingar á skólaaldri þess engu
síður. Þeim ætti ævinlega að vera tryggt
3-4 vikna raunverulegt sumarleyfi. Of-
þreyta eftir sumarstarfið mun hefna
sín sem' sljóleiki í námi, — og margur
unglingur grípur til vindlingsins eða
annarra nautnameðala til þess að
reyna að hrista af sér lamandi þreytu-
kennd og sljóleika. En þá hefir lokazt
eins konar vitahringur; þungt vinnu-
álag og mikil fjárráð vekja hjá ungl-
ingnum þarfir og festa hjá honum venj-
ur, sem samræmast illa góðu náms-
hugarfari og ástundun, en kosta hins
vegar mikla peninga og beina hug ungl-
jngsins þvi fremur að leiðum til öflunar
skotsilfurs en að þolni og skyldurækni
við nám.
Því að unglingar eru haldnir sömu
tilhneigingu og flest fullorðið fólk að
reyna að sefa lamandi þreytukennd
með nautnalyfjum eða skemmtunum;
þeirri tilhneigingu verður margur of-
þreyttur og yfirkeyrður unglingur
Bnemma háður, svo sem reykingum,
ákafri skemmtanafíkn og jafnvel
áfengisnautn. Ég vil ekkert fullyrða,
hversu algengt þetta er, og vitanlega
á tízkan og fordæmi hinna fullorðnu
sterkan þátt í því að mynda nautna-
venjur unglinganna. En sú vanlíðan,
sem fylgir langvarandi þreytu, dregur
úr viðnámsþrótti unglingsins gegn slík-
um freistingum, og góð fjárráð, sem af
atvinnunni leiðir, beina honum inn á
þessa braut.
Að mínum dómi væri það unglingn-
um hollara og efnahagslega séð miklu
hagkvæmara fyrir þjóðina, að þeir,
sem ætla sér lengra nám, mættu ein-
í staðinn 1-2 árum yngri en nú gerist,
t.d. stúdentsprófi 18 eða 19 ára. Þegar
sú stóraukna aðsókn að menntaskóla-
riámi verður raunveruleiki hér á landi,
sem nú þegar er sýnileg með öðrum
þjóðum og skólamenn og hagfræðingar
spá að verði almenn, þá mun það sýna
sig berlegar en nú, hversu óhagkvæmt
það er, að skipta skólaárinu milli náms
og atvinnu, enda eru allar aðrar menn-
ingarþjóðir löngu horfnar frá því. Frá
mínu sjónarmiði veldur þetta miklum
vanda í uppeldisstarfi okkar og menn-
beita sér að því óskiptir, en lykju því ingarþróun, vanda sem leysa þarf bæði
út frá menntunarpólitískum og hag-
fræðilegum sjónarmiðum.
E g lýk nú þessu spjalli. Samfé-
lagshættir hér á landi hafa breytzt
mjög ört, svo að við þurfum ekki að
undrast, þótt af því vaxi nokkrir erfið-
leikar í uppeldi ungrar kynslóðar. En
á engum tíma — og ekki heldur nú —
má kynslóð foreldranna hlaupa frá
ábyrgð sinni. Með framsýnni og öruggri
handleiðslu ber okkur að ala æskuna
upp til ábyrgðar, Við megum ekki
misskilja aldursbundnar mótþróatil-
hneigingar unglinga á gelgjuskeiði
þannig, að þeir þoli ekki myndugleika
uppalandans. Óspilltur unglingur vænt-
ir mundugleika og öruggrar hand-
leiðslu foreldra og kennara, og það engu
síður þó að hann gefi sjálfræðislöngun
sinni lausan taum við og við.
íslenzk börn og unglingar hafa hæfi-
leika til jafns við það, sem við þekkj-
um bezt með öðrum þjóðum — mann-
vænlegri æska óx aldrei upp í þessu
landi —, en andstæð öfl og óvæntur
hraði í menningarþróun okkar gera
uppeldisstarfið vandasamara en það
var nokkru sinni fyrr.
ÖRNEFNI
Framhald af bls. 4
til gulls eins og Gullborg í Gullborgar-
hrauni. Norður í Aðaldalshrauni neðan-
verðu eru sums staðar dálitlar kletta-
borgir, eins konar bólur í hrauninu.
Gufa virðist hafa lyft hraunstorkunni
án þess að sprengja hana og mótað
hraunhvelfingar, sem minna á græn-
lenzk snjóhús. Dyr hafa verið rofnar
á sumar borgirnar og þær notaðar sem
fjárhús. Þannig er um Knútsstaðarborg
rétt austan við veginn skammt frá
Knútsstöðum.
Bændur voru óvíða eins vel settir
og Aðaldælir um borgargerð handa fé
sínu og urðu að hlaða þær sjálfir. Hér
syðra standa allvíða slík mannvirki í
bithögum, en engin, sem mér eru kunn,
eru hvelfd eða topphlaðin eins og nú
er kallað. Einna veglegust er Staðarborg
eða Prestsborg suður af Kálfatjörn á
Vatnsleysuströnd. Kristrúnarborg er
skammt fyrir utan svonefndan smala-
skála, hraunhæð við veginn nokkru
fyrir utan Straum. Þetta er allmikil
fjárborg, sem Kristrún Sveinsdóttir
húsfreyja á óttarsstöðum í Hraunum
á að hafa hlaðið með vinnumanni sín-
um um vetur seint á 19. öld. Mannvirk-
ið sýnir, að konur hafa verið liðtækar
við hleðslu engu síður en karlar. —■
Suður af Hrauntungum skammt fyrir
utan Krísuvíkurveginn undan Stór-
höfða er sérkennileg, tvískipt og mjög
vel hlaðin borg, og tvær voru sunnan
Hafnafjarðar á hrauninu við veginn
suður í Kaldárseli. Önnur þeirra hvarf
nú fyrir skemmstu. Einhver grjótþurf-
andi garðhleðslumaður hefur gert sér
lítið fyrir og haft borgina heim með
sér. Það var of greiðfært til hennar
af vegi. Það sýna hjólförin eftir farar-
tæki borgarspillisins. Fleiri slíkar borg-
ir eru í nágrenni höfuðstaðarins, og
munu þær nú allar standa undir vernd
þjóðminj avarðar. Það er því vonandi,
að þessir menningarsögulegu mannvirki
fái að standa í friði.
Húshlutav. Forfeður okkar fundu
ekki einungis í lögun fjalla og fella
líkingar við hus, bæi og borgir, heldur
einnig einstaka húshluta, húsmuni og
tízkubúning. Landið hefur Bása, burst-
ir, dyr, hurðir og upsir. A Suðurnesj-
um eru margir Básar meira að segja
Kerlingarbás, og þeim lýkur að Bás-
endum, en það heiti ruglast oft í munni,
verður Bátsendar, Bátsandar og ýmsar
aðrar útgáfur eru til á því örnefni.
Margir munu kannast við Burstarfell,
20. nóvember 1966
•LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9