Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1966, Page 2

PAR UÖRKVIST
Fyrir skömmu komu út í
einu bindi hjá Bonniers í
Stockhólmi þrjár síðustu bækur
Pár Legarkvists. Eru það bækumar
um Tobías, sem áður höfðu komið
út í þremur bindum, á árunum 1960
til 1964, Ahasverus död, Pilagrim
pá havet og Det heliga landet. Þess-
ar bækur eru síðustu verk á yfir
fimmtíu ára rithöfundaferli skálds-
ins. Hann var 73 ára þegar síðasti
hluti verksins kom út fyrir tveimur
árum. Af þessu tilefni er ekki úr
vegi að rifja upp nokkur atriði úr
lífi og starfi þessa mikilvirka önd-
vegishöfundar.
F ar Fabian Lagerkvist fæddist
í Váxsjö í Suður-Svíþjóð árið 1891.
Faðir hans var járnbrautarvörður og
foreldrarnir voru af gömlum bænda-
ættum í Várend, trúrækin og fastheldin
á ríkjandi hefðir. Gætir áhrifa frá æsku
heimilinu víða í verkum Lagerkvists
því að enda þótt hann reyndi
þegar á menntaskólaárunum að losa sig
undan því trúarfargi, sem honum fannst
að sér þrengt í föðurhúsum, með
því að gerast meðlimur ýmsra róttækra
félagssamtaka, er þó reyndin sú, að
enn á áttræðisaldri glimir hann í verk-
um sínum við þær gátur, sem lögðust
að honum í æsku. Lagerkvist lauk
stúdentsprófi í fæðingarbæ sinum árið
1910 og ári siðar var hann um hríð
við háskólanám í húmaniskum fræðum
í Uppsölum, því bókmenntaáhugi hans
var snemma vakinn. Námið leiddi ekki
lengra að sinni, en Lagerkvist var því
afkastameiri á þessum árum við gréin-
ar um þjóðfélags- og menningarmál
sem birtust í ýmsum róttækum blöð-
um og tímaritum.
F yrstu bækur Lagerkvists komu
út 1912 og 1913 Manniskor og Tvá sagor
om livet. Þær eru báðar mótaðar af
bölsýni aldamótanna, en bera annars
merki nýjunga og tilrauna, einkum
hvað snertir málnotkun. Næst lá leiðin
til Farísar og þar lagði Lagerkvist
stund á nýjar stefnur í list, kúbisma
og expressionisma, og gaf út umdeilt
rit, sem bar heitið: Ordkonst och bild-
konst. f ritgerð um sænska ljóðargerð
um þetta leyti vísaði Lagerkvist til
nýju liststefnanna, einkum kúbisma.
Hann snerist öndverður gegn natúralisk-
um Ijóðum, gerði strangari kröfur. Til
viðmiðunar dró hann fram ýmsan þjóð-
arskáldskap, svo sem íslendingasögur,
þjóðvísur, Kalevala, egypsk og indversk
Ijóð, Biblíuna Avesta og Kóraninn. Sam
kvæmt skoðun Lagerkvists á þessum
tíma var hlutverk skáldsins að „pressa
út úr veruleikanum listrænt innihald“,
hann átti að tjá mannleg og raun-
veruleg efni í einföldu formi.
]VÍ eð Ángest, sem út kom árið
1916 aflaði Lagerkvist sér fyrst ótví-
ræðrar viðurkenningar. Þar kemur fram
persónulegur skilningur á lífinu og hörð-
um örlögum mannkynsins. Bókin var
írumleg að hugsun, máli og stíl, fyrsta
expressíoniska verkið í sænskum bók-
menntum. Um þessar mundir beindi
Lagerkvist áhuga sínum einnig að leik-
ritagerð og tók Strindberg sér til fyrir-
myndar á því sviði. í Kaos, sem kom
út 1919 voru sum af fegurstu Ijóð-
um Lagerkvists eins og t.d. ljóðið Det
ar vackrast nar det skymmer, en í því
er þetta:
Allt ár mitt, och allt skall tagas frán
mig.
inom kort skall allting tagas frán
mig.
Tráden, molnen, marken dar jag gár.
Jag skall vandra — ensam, utan spár.
T
i ilgangsleysi jarðlífsins og magn-
leysi mannsins gagnvart ófrávíkjanlegum
dauða eru þau yrkisefni sem taka hug
Lagerkvists allan á árunum milli 1920
og 1930. Veltur á ýmsu hve mikillar
bölsýni gætir í verkum hans á þessum
tímabili, í Iljártats sángar 1926 kemur
fram sveifla frá myrkrinu til ljóssins,
sem þó grundvallast ekki á neinu endan-
legu uppgjöri við þau öfl, sem stjórna
tilverunni. í ástarljóðum þessarar bókar
sem áttu sér kveikju í einkalífi skálds-
ins, kemst hann burt frá sjálfum sér:
„sú leið, sem þú gengur einn, liggur
burt frá þér sjálfum“.
Eftir að nazistar komust til valda í
Þýzkalandi gerðist Lagerkvist skelegg-
ur talsmaður þeirra húmanisku menn-
ingarverðmæta, sem harðstjórnin ógn-
aði. Megininnlegg hans í þessari bar-
áttu er Bödcln, sem er skrifað sama ár
og Hitler tók völdin í Þýzkalandi. Þetta
rit sem talið er éitt af merkustu verk-
um Lagerkvists, var fært í leikritsform
og sett á svið skömmu eftir að það kom
fyrst út. Mótmæli Lagerkvists gegn
valdi og ofbeldi koma einnig vel fram
í ferðahugleiðingunum, Den knutna
náven, 1934 og I den tiden, 1935, sem
er skopádeila í óbundnu máli. Úr sama
jarðvegi eru sprottin leikritin Mannen
utan sjáe 1936 og Seger í mörker, 1939
V iðburðir samtíðarinnar lágu
einnig að baki Ijóðunum í ljóðasafn-
inu Genius, 1937, en þar túlkar Lager-
kvist öryggisleysi sitt gagnvart lífinu
og traust sitt á sigri andans yfir frum-
stæðu dýrseðlinu. í ljóðunum kemur
einnig fram ósk skáldsins, að „lifa á
öðrum tíma en þessum." Den befriade
mánniskan, 1939 er safn siðfræðilegra
og trúarlegra hugana, sem sveiflast
milli trúar og örvæntingar og eru born-
ar uppi af sterkri tilfinningu fyrir
þeirri ábyrgð, sem hvílir á hverjum
einstökum manni í lífsbaráttunni, sem
að skoðun skáldsins hlýtur að hafa til-
gang.
Dvárgen, sem kom út 1944, er af
sumum talinn merkasta verk Lager-
kvists í óbundnu máli. Sagan er sögð
í fyrstu persónu, og minnin eru sótt
í endurreisnartímann. Sögumaðurinn er
persónugervingur illra afla lífsins, sín-
girni, valdagræðgi og ofbeldis. Af öðr-
um síðari verkum skáldsins má nefna
Barrabas 1950, sem fjallar um illt og
gott, trú og efasemdir. Árið eftir að
þessi bók kom út fékk Lagerkvist Nó-
belsverðlaunin, 1951. Þetta er eina bók
Pár Lagerkvists, sem hefur verið þýdd
á íslenzku.
Af öðrum síðustu verkum skálds-
Ins má nefna Aftonland, 1953, Ijóðasafn.
Þar beinir skáldið enn sjónum sínum
að dauðanum, en nú er breyting á orð-
in frá því í Ángest. Enda þótt hér sé
ekki til staðar öryggi trúarinnar, er
viðhorfið til dauðans mótað af þeim
þroska, sem sættir sig við dauðann
og virðir lögmál hans. Yfir þessum
ljóðum er sterkari persónulegur svip-
ur en yfir fyrri ljóðum Lagerkvists.
Fyrsta skáldsagan eftir Nóbelsverð-
launasöguna Barrabas var Sibyllan,
1956. Þar fjallar Lagerkvist enn um
samskipti guðs og manns, völvan í Delfí
rekur sögu sína og örlög fyrir Gyð-
ingnum gangandi og sonur guðsins er
miðlægt minni í bókinni.
S íðustu verk Pár Lagerkvists eru
svo eins og óður segir sagan um Tobías
í þremur bindum, Ahasverus död, Pil-
grim pá havet og Det heliga landet. f
Ahasverus död segir frá manni, „sem
fannst eldingin elta sig“. Kvöld eitt
fékk þessi maður húsaskjól í herbergi
pílagríma. f öðrum hlutanum, Pilgrim
pá havet, fylgjumst við með Tobíasi
þar sem hann er um borð í ræningja-
skipi, „sem átti að flytja hann til lands-
ins helga". Á lokasíðum bókarinnar er
því lýst er Tobías lá og hugsaði á stjörnu
bjartri nótt. Þar segir:
— Hann lá og hugsaði um það hæsta,
það helgasta í lífinu, hvernig því væri
farið. Kannski var það aðeins til sem
draumur, kannski þoldi það ekki að
vakna upp til veruleikans. En að það
var samt til. Að fullkominn kærleikur
er til og Landið helga er til, við getum
bara ekki komizt þangað. Að við eru
kannski bara á leið þangað. Erum bara
pílagrímar á hafinu.
En hafið er ekki allt, þannig getur
það ekki verið. Það hlýtur að vera
eitthvað handan þess, það hlýtur einnig
að vera land handan þessara miklu
eyðilegu víðerna og djúpa, sem láta sig
ekkert varða, land, sem við komust ekki
til, en erum á leið til þrátt fyrir allt
Svo lá hann og hugsaði með greipar
spenntar á brjóstinu og horfði upp til
ljómandi stjarnanna. Meðan bátinn bar
hljóðlega fram yfir endalaust hafið, rak
eitthvað, án nokkurs takmarks.
egar Pilgrim pá Havet kom út
létu ýmsir ritdómarar í ljós þá skoðun,
að hér væri um að.ræða lokabindi verks
ins. En fyrir réttum tveimur árum kom
raunverulegt lokabindi út, Det heliga
landet. Sú bók hefst á frásögn af þeim
Tobíasi og Giovanni, sem kunnir eru
úr fyrra bindinu, þar sem þeir eru settir
á land á eyðilegri strönd. Þeir vita ekki
hvar þeir eru. Einu merki mannabyggða,
sem þeir sjá, eru rústir af musteri,
„musteri, sem reist hefur verið handa
guði, sem ekki er lengur til“.
— Getur það verið, að við höfum
verið svo lengi á hafinu, að öll musteri
séu eydd og yfirgefin?
Og allir guðir dauðir.
— Mundir þú í raun og veru æskja
þess! hrópaði Tobías Það var auðlieyrt
á röddinni að liann var í uppnámi.
— Já, auðvitað.
Framhald á bls. 6
Framkv.stJ.: Slgíns Jónsson.
Ritstjórar: Sigurður Bjarnason frá Vieux.
Matthías Johannessen.
Eyjólfur KonráS Jónsson.
Auglýsingar: Aml Garðar Kristinsson.
Ritstjórn: Aðalstræti G. Sími 22480.
Utgefandi: H.f. Arvakur. [teykjavflc.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
4. desember 1966