Lesbók Morgunblaðsins - 15.01.1967, Blaðsíða 9

Á Gammabrekku. — TaliS frá vinstri, fremsta röð: Pétur Ingjaldsson, nú prestur á
Höskuldsstöðum, Magnús Runólfsson, nú prestur í Árnesi, Pétur T. Oddsson, síðar
prófastur í Hvammi, Þorsteinn L. Jónsson, nú prestur í Vestmannaeyjum, Helgi
Sveinsson, síðar prestur í Hveragerði, próf. Sig. P. Sívertsen, Ásmundur Guðmunds-
son, dósent, próf. Magnús Jónsson. Aftari röð: Þorsteinn Björnsson, nú fríkirkju-
prestur, Gísli Brynjólfsson, nú fulltrúi, Reykjavík, Eiríkur J. Eiríksson, nú prestur
á Þingvöllum.
vinnuirtfenn og 9 vinnukonur. Fyrir-
rennari sr. Gísla var Árni biskup Þór-
arinsson. Gekk honum illa að standa
skil á kúgildum, sem fylgja áttu stað
og hjáleigum. Þau voru 68'/2, 48 kýr og
123 ær. Voru nokkur vanhöld á þessum
leigupeningi, sem ekki var furða í slíku
árferði. En fljótt gekk upp bú þeirra sr.
Gísla og gerðist hann auðmaður. Þegar
hann lézt var bú hans virt á 8200 rík-
irdali, þar af rúmir 6000 rd. í jörðum,
hitt í lausafé.
Ævisaga sr. Gísla eftir Svein lækni
Pálsson, sem fyrr er vitnað til, var gefin
út í Kaupmannahöfn á kostnað barna
hans 1845. Sá sonarsonur hans, Gísli
Thorarensen, síðar prestur á Felli, um
þá útgáfu.
Er þess þar getið, að embætti sitt
liafi þessi Oddaklerkur rækt með mik-
illi alúð og haft eftir kunnugum að
aldrei settist hann niður við að semja
predikun án þess að tárfella. Sr. Gísli
gerðist snemma heilsuveill og með ár-
unum sótti á hann slík offita að með
fádæmum þótti, svo að hann var talinn
32 fjórðungar að þyngd (320 pund).
í fyrrnefndu æviágripi er lýst með
vísindalegri nákvæmni síðustu ævidög
um hans. Er þess getið, að seinast er
hann messaði, við fermingu, annan
sunnudag eftir trinitatis, vorið 107,
gerði hann það að mestu sitjandi. Fám
dögum síðar fór hann í vísitazíu upp á
Land en kom heim fársjúkur þ. 13. júní.
Reið hann rakleitt að bæjardyrum, —
„heilsaði heimamönnum sínum er stóðu
á hlaðinu. Var það svo óskýrt, að það
skildist varla. Sté hann síðan af baki
við dyrnar og bað fylgdarmenn sína að
standa í fangi sér, svo að hann félli
ekki áfram.
Gekk sr. Stefán Þorsteinsson á Stóru-
Völlum til við annan mann, en jafn-
framt hneig hann niður á knén og heyrð
ist hann segja um leið: „Ekki a
tarna“. Og í sama vettfangi leið hann
aftur á bak í höndum þeirra andvarpa-
laust með luktum augum og munni og
var örendur. Þetta var liðugri einni
Hafði hann þá lifað í 48 ár, 6 mánuði,
Btundu eftir nón, 13. dag júnímánaðar.
3 vikur og 3 daga.
ADDAMA Jórunn lifði í ekkju-
dómi í 26 ár og eins og fyrr segir, bjó
hún í Odda 4 ár eftir lát manns síns.
Mun ekki hafa gengið af henni þann
tíma, slík ráðdeildar- og forstandskona,
sem hún var.
Frá Odda fluttist hún suður á Álfta-
nes til Sigríðar dóttur sinnar á Brekku.
En ekkert áhlaupaverk hefur það verið
að koma maddömunni alla þessa leið á
þeirra tíma eina farartæki — hestinum,
því að hún var einum fjórðungi þyngri
heldur en maður hennar hafði verið,
eða 330 pund. Til fylgdar suður var
henni fenginn sr. Guðni Guðmundsson
á Ólafsvöllum, sem átti afbragðshesta og
talinn einn sterkasti maður á íslandi á
sinni tíð. Var sagt að honum hefði veitzt
létt að lyfta mad. Jórunni í söðulinn, og
fara ekki sögur af öðru en ferðin tækist
giftusamlega.
Eitt örnefni í Odda ber nafn hinnar
gildvöxnu prófastsfrúar. Það er Jórunn-
arþúfa á sunnanverðu Oddahlaði, sem
talið er að hún hafi notað fyrir bak-
þúfu.
Þegar lauk þessu fjögurra ára prests-
lausa tímabili skipti heldur um til hins
betra með prestsþjónustuna í Odda.
Þar voru þá næsta aldarfjórðunginn
(1811—1836) tvö biskupsefni, kirkjuhöfð
ingjarnir Steingrímur Jónsson og Helgi
G. Thordarsen. Sr. Helgi kom að Odda
frá Saurbæ á Hvalfjarðarströnd. Hann
var sem kunnugt er orðlagður ræðu-
skörungur, að maklegleikum í miklu
áliti sem kennimaður, en ekki búmaður
að sama skapi. A. m. k. búnaðist honum
ekki í Odda, því að haft var eftir hon-
um: „f Saurbæ græddi ég, en Oddinn
át það upp“.
Sr. Helgi er síðasti Oddaklerkur, sem
settist á biskupsstól.
Nú tók við langur kafli í sögu Odda-
staðar, sem ber heitið: Tveir bræður.
Nær sá kafli yfir 44 ár, 1836—1880. Bræð
urnir eru Ásmundur og Markús, synir
Jóns lektors í Lambhúsum. Og maddöm
urnar voru systurnar Guðrún og Kristín,
dætur gullsmiðsins á Bessastöðum. Sr.
Ásmundur fékk Odda fyrra sinn við
brottför sr. Helga og var þar í 11 ár. Þá
varð hann dómkirkjuprestur í Reykja-
vík. En Reykvíkingum fannst hann ekki
nægilega rómsterkur og heyrðu lítt eða
ekki til hans. „Kirkjan var því oftast
nærri tóm þegar hann embættaði. Það
bar þá til, hinn 10. febrúar 1850, að Helgi
biskup predikaði í dómkirkjunni. Var
þar fjöldi fólks saman kominn til að
hlýða röddu síns fyrra hirðis, — en
eftir embættið sté Sveinbjörn Hall-
grímsson ritstjóri upp á bekk á syðra
loftpalli talaði til biskups og safnaðar,
kvartaði hann undan því, að kirkjan
stæði tóm á helgum dögum og krafðist
þess að söfnuðurinn fengi nýjan prest“.
Þannig segir frá þessum atburði í Ævi-
sögu Péturs biskups. Þetta ásamt pereat-
inu voru „febrúarbyltingar“ Reykvík-
inga. Þessi hefur sjálfsagt valdið því að
hann sótti aftur um Odda er hann losn-
aði árið 1853. Var sr. Ásmundur prófast
ur Rangæinga flest prestskaparár sín
eystra bæði hin fyrri og síðari. Hann
andaðist í Odda 18. marz 1880. „Hann
var góðmenni og hæglátur og jafnan tal
inn í heldri presta röð“. (Æviskrár.)
Hann var afi Ásmundar biskups.
Meðan sr. Ásmundur þjónaði hinum
uppástönduga Reykjavíkursöfnuði, hélt
sr. Markús bróðir hans Oddastað. Þang-
að kom hann frá Holti undir Eyjafjöll-
um. Þar er af honum þessi saga, sem er
jafnframt fögur mannlýsing: Vinnumað-
ur var í Holti hjá sr. Markúsi, sem Krist-
ján hét og var auknefndur stutti. —
Hann fylgdi staðnum til eftirmanns sr.
Markúsar, sr. Þorvarðs Jónssonar. Þá
brá svo við, að Kristján stutti, sem
aldrei hafði komið í kirkju til sr. Mark-
úsar, rækti vel messugerðir sr. Þorvarðs.
Féll presti það vel sem vænta mátti og
spurði Kristján hversvegna hann hefði
svo lítt sinnt kirkjugöngum í tíð fyrir-
rennara síns. Þá svaraði Kristján: „Ég
þurfti þess ekki. Sr. Markús kenndi á
stéttunum".
Skyldi það ekki líka vera sú eina
kenning, sem áhrif hefur, þegar allt
kemur til alls?
S R. Matthías Jochumsson fékk
Odda 1880. Mátti hann velja milli Odd-
ans og Hólma í Reyðarfirði. Þau voru
talin landsins beztu brauð. Vildi ráð-
herra Nellemann veita honum Hólma og
.leggja skáldið í dún“. En Matthías kaus
Oddann. Réð þar nálægðin við Reykja-
vík ásamt fleiru.
Frá veru sinni í Odda segir Matthías
af miklu íjöri í Söguköflum.
Segist hann heldur hafa þótzt orðinn
maður með mönnum er hann var setzt-
ur í öndvegi Sæmundar fróða „og hafa
fengið umboð yfir hinu forna góssi hinn-
ar ríkuslu ættar, sem á íslandi var uppi
á ritöld vorri og hátt í tvær aldir var
einhver hin vitrasta og bezt menntaða
á landi hér. Bældi ég þó brátt niður
metnað minn og leit á vandann, sem
fylgdi velsældinni". Honum féll vel við
fólkið, sem var frómlynt og velviljað,
kirkjurækið og ræktarsamt við prest
sinn og landsdrottin. „Var mér því auð-
velt að auðsýna ástsemd og umburðar-
lyndi í móti“. í Odda segist hann hafa
átt í sálarstríði, vegna efasemda í trúar-
efnum, sem aldrei létu hann í friði til
lengdar.
En þetta kom aldrei að sök í prest-
skapnum. Enginn fann að kenningunni
og sjálfur segist hann hafa séð „að meira
— eða allt — er komið undir því hvern-
ig prestar kenna á stéttunum, ekki í
stólnum", eins og sagt var um sr. Mark-
ús og getið er hér að framan.
En hann fann að andlega umhverfið
í Rangárþingi átti ekki við hann til
lengdar. Árið áður en hann fluttist norð
ur skrifar hann Herdísi Benedictsen:
„Því miður eldist ég hér of fljótt og því
er mér banvænt að vera hér. Ég má
til með að vera nær andlegri umgengni,
Interesser og Selsabelighed. Ég þoli ekki
að vera innan um sult og sálarleysi.
Ég er planta, sem dey án sólskins og
sumarfugla“.
Matthías var 6 ár í Odda, en svo
mikilsverð voru þau í lífi hans, að „þar
náði ég fyrst mínum þroska-aldri, fékk
herzlu og lærði að neyta flestra þeirra
krafta og hæfileika, sem í mér bjuggu“.
Mikið orti Matthías í Odda eins og
raunar öll skeið ævi sinnar og þar kvað
hann það erfiljóð, sem „ef til vill er mitt
bezta“, eftir því sem hann sjálfur segir
í Söguköflum. Það er þetta alkunna er-
indi í eftirmælum eftir Berg Thorberg:
Aldrei er svo bjart
yfir öðlingsmanni
að eigi geti syrt
eins sviplega og nú.
Og aldrei er svo svart
yfir sorgarranni
að eigi geti birt
fyrir eilífa trú.
Matthias segir, að sér þyki vænt um
að ljóðið hafi líkað veí. Pétur biskup,
tengdafaðir landshöfðingja, sendi honum
50 krónur að kvæðislaunum.
Til að bregða upp mynd úr daglegu
lífi Oddaklerksins á þessum árum skal
hér tilfærður kafli úr bréfi sr. Matthí-
asar dags. 10. jan. 1887. Það er skrifað
hinni miklu velgerðarkonu skáldsins,
frú Herdísi Benedictsen:
„Ég messaði á Keldum í gær, kom
hríðskjálfandi úr kirkjunni, drakk
mitt kaffi með snapsi í ásamt lækni
Boga, reið síðan austur yfir Rangá
að Velli, drakk þar aftur kaffi, og
fór svo í tunglsljósi yfir hálsinn og
gisti á Staðnum, borðaði þar Ragout
og vrövlaði við séra Skúla og fékk
að lokum Þorstein til að sofa hjá mér
Framhald á bls. 13
Trestshjónin í Odda, frú Ólöí Jónsdóttir og sr. Stefán Lárusson.
15. janúar 1066.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9