Lesbók Morgunblaðsins - 02.07.1967, Blaðsíða 6

EFTIRVÆNTING
VONBRIGÐI
v/ð enduropnun
Komische Oper
EFTIR LARS STORLÉER
U ppfærsla Felsensteins á „Don
Giovanni11 við enduropnun Komi-
sche Oper í Austur-Berlín í byrjun
desember sl. var ekki stórfenglegri
listviðburður en sjá má í mörgum
öðrum borgum Evrópu. Sýningin í
heild var ekki sá listsigur, sem
menn höfðu vænzt. Nokkrir þættir
uppfærslunnar voru beinlínis slæm-
ir, svo sem leikmynda- og atriða-
skipti hennar, aðrir voru miðlungs-
góðir, svo sem söngurinn í flestum
hlutverkanna, en hljómsveitin og
stjórn hennar, og leikræn vinnu-
brögð við þessa erfiðu, sígildu
óperu voru fyrsta flokks.
Endurbygging Komische Oper hefur
tekið tvö ár og kostað um 200 millj-
ónir íslenzkra króna. Sviðið hefur verið
stækkað um helming, bætt við tveimur
hliðarsviðum og tveimur tilraunasvið-
um og nýjum sölum, sem ætlaðir eru
áhorfendum til að skrafa saman í hlé-
um. Dr. Felsenstein hefur nú stórum
betri vinnuskilyrði. Hann getur t. d.
sett upp verk á borð við Meistarasöngv-
arana í Núrnberg. Hins vegar tókst svo
ilia til, að hljómburðurinn, sem húsið
var frægt fyrir, hefur versnað talsvert.
Þetta er talið hafa skeð, vegna þess að
sviðið stækkaði en áhorfendasalurinn
ekki. Hiutfallaröskunin mun hafa eyði-
lagt hljómburðinn, og fjölda sérfræð-
inga, sem kvaddir hafa verið til, hefur
ekki heppnazt að lagfæra hann aftur.
Hvers vegna skyldi Felsenstein hafa
valið til flutnings við enduropnunina
hið sígilda meistaraverk Mozarts frem-
ur en eitthvert nútímaverk, sem betur
hæfði vinnuanda kommúnistaríkisins?
Ástæðan er sjálfsagt sú, að Felsenstein
leggur ekki pólitískt mat á listina, og að
þessi ópera gefur möguleika til leik-
rænnar uppsetningar, sem þessum
framámanni músíkleikhúss hefur þótt
freistandi að glíma við.
h eikrænn blær sýningarinnar er
lika helzti styrkur hennar. Felsenstein
gerir enga tilraun til djúpskyggni.
Hann sálgreinir ekki persónurnar á
sviðinu, útskýrir þær ekki; persónulýs-
ingar hans eru einfaldar og yfirborðs-
legar, að því er virðist Þó má greina
skarpskyggni í uppsetningunni, því að
nýjar hliðar á textanum koma í ljós,
sem skekja rökrænar stoðir orða og
athafna. Hin sterka hlið uppfærslunn-
ar er mikill leikhraði og skjótar hreyf-
ingar á sviðinu. Frábærlega vel heppn-
uð umskipti í stemningu og leikblæ gera
sýninguna mjög spennandi. Þannig var
í atriðinu á dansleiknum í lok fyrri
þáttar og í upphafsatriði síðari þáttar.
í meginatriðum var nýja þýðingin,
sem gerð var fyrir þessa sýningu, trú
frumtextanum. Þó voru fáeinar breyt-
ingar til að hilrna yfir rökveilur í or-
sakasamhengi verksins. Eina merki
hins nýja tíma í þessum hluta Þýzka-
lands var, að orðið „indegno“ í nýju
þýðingunni, sem þýðir ósæmilegur eða
svívirðilegur, í sambandinu „indegno
cavalieri", var þýtt með „feudal“ til
að minna á ógnir lénsskipulagsins. Leik-
myndir Reinharts Zimmermanns voru
listrænar, en mjög óhagkvæmar. At-
riðaskipti tóku því alltof langan tíma,
og truflaði það sýninguna.
Uljómsveitin sýndi mikla hæfni.
Þrátt fyrir þá kröfu leikstjórans, að
hljómsveitin eigi algerlega að laga sig
að atburðarásinni, skapáði tékkneski
stjórnandinn Zdenek Kosler, sem þekkt-
ur er af heimsóknum til New York, Vin
og Moskvu, sína eigin hógværu túlkun.
Kosler fylgdi söngvurunum af ýtrustu
gætni, en var mjög persónulegur í milli-
spili og einleik hljómsveitarinnar. Hóg-
værð hljómsveitarinnar hafði einnig
þau áhrif, að texti verksins heyrðist
óvenjuvel.
Söngvararnir voru hins vegar engir
á heimsmælikvarða. Beztu söngkaflarn-
ir voru bónorðsaría Don Juans í 3.
atriði fyrri þáttar, sextettinn „La ci
darem la mano“ í síðara þætti og þeg-
ar Leporello er sviptur grímunni. Donna
Anna var í meðförum Klöru Barlow
skrýtin, viðutan og gleymin. Kannski
sýndi hún beztan leik. Söngur hennar
var góður, en varla meira. György
Melis sýndi einnig góðan leik í hlut-
verki Don Juans, þó án þess að hafa
sérstaklega tiginmannlegt eða djöfullegt
yfirbragð. Rödd Melis er samt í veik-
asta lagi, og þótt hann notaði leyndan
hljóðnema á sýningunni, kom allt fyrir
ekki. John Moulson í hlutverki Ottavio
hafði ekki heldur mikla rödd, en hann
komst nokkurn veginn klakklaust fra
söngnum, þótt hann væri kominn á yztu
nöf í hinni erfiðu b-dúr ariu.
Komische Oper er sem sagt ekki
ennþá komin í fremstu röð með Bolsoj,
Vínaróperunni, San Carlo, Opéra Co-
mique, Covent Garden eða Metropo-
litan. Svipaðar sýningar að gæðum sér
maður í flestum stærri borgum Evrópu.
Margt í uppfærslunni var í ósköp venju-
legum og hefðbundnum dúr. Það af
sýningunni, sem var í samræmi við und-
anfarna auglýsingaherferð fyrir þessu
músíkleikhúsi, voru hin góðu og yfir-
lætislausu leikrænu tök, og það var út
af fyrir sig afrek að ná~ þó svo góðum
árangri á sex mánaða æfingatíma með
svo veiku söngliði.
I.
í þessum þætti teljast til fréttablaða
öll þau blöð, er frá einhverjum tíð-
indum segja, handskrifuð jafnt og prent-
uð, blöð gefin út í einu eintaki eða
milljón emtökum, jafnt þau sem út
koma reglulega eða óreglulega, í eitt
skipti aðeins eða öld fram af öld.
Tillit er ekki tekið til stærðar, heldur
til markmiðsins, að flytja fréttir.
Þegar fjallað er um forsögu dagblaða,
er venja að geta um „töflur“ Sesars,
Acta Diurna, sem hann lét gefa út í
Róm árið 59 f. Kr. í nafninu felst að töfl-
urnar hafa verið skrifaðar daglega eða
með stuttu millibili, en markmiðið var
að láta almenningi í té helztu tíðindi af
stjórnarfarslegum viðburðum í Róma-
veldi. Þó birtust þar með nokkrar dán-
arfregnir og fleiri einkatilkynningar og
ýmislegt annað en stjórnartíðindi.
Frægara og miklu langlífara en Acta
Diurna var málgagn kínversku keisar-
anna, sem hér vestra var almennt kall-
að Peking Gazette. Telst Gazettan jafn-
an „elzta" dagblað veraldar, enda kom
hún út á annað þúsund ár. Var hún lög-
birtingar- og tíðindablað í senn. Lög,
tilkynningar, reglugerðir, dómsúrskurð-
ir, embættaveitingar og fleira efni frá
miðstjórninni var aðalefnið, en allt
prentað án nokkurra skýringa eða at-
hugasemda. Því varð Gazettan einstæð
heimild um löggjöf, stefnu og fram-
kvæmdir keisarastjórnarinnar. Menn
lásu hana víðs vegar og gátu því fylgzt
allvel með því sem gerðist í garði
keisara. Gazettan var þannig sett að
textinn var skorinn í töflur úr vaxi,
litur borinn á flötinn og pappír þrýst
þar ofan á. Williams telur að hún hafi
verið gefin þannig út allt frá 8. öld
e. Kr. Prentun með útskornum tré-
spjöldum er þó eldri og hófst í Kína
á Sui-tímanum nálægt 600 e. Rr.
(Potts, 77).
Talið er að þúsundir manna hafi lifað
á því að handskrifa styttar útgáfur af
Gazettunni handa mönnum, sem ekki
gátu keypt heildarútgáfuna. Brotið var
sérkennilegt. Lengd var 7,5 þm en
breidd um 3,5 þm. Til samanburðar er
þetta nálega sama breidd og á forystu-
dálkum „Tímans“, en lengdin lík og
blaðsíða úr heftum frá „Ríkisútgáfu
námsbóka“. Voru sjö línur á hverri
blaðsíðu, ofan frá og niður úr. Hvert
eintak var 10—12 blöð, heft saman í
kjölinn með lín- eða silkiþræði, al-
gengur frágangur kínverskra bóka til
vorra tíma, stórum betri en málm-
heftingar, sem ryðga í röku loftslagi,
svo bækur detta úr bandi.
Um dagblað þetta sagði fræðimaður
einn um aldamótin síðustu: „Þar eð
allt, sem keisarinn segir, gengur fyrir
öllu öðru, þá birtast úrskurðir hans í
málum á undan þeim skjölum, er um
málin fjalla, Hefir þetta að ýmsu leyti
lík áhrif og svör við krossgátu, þar
sem þau væru öll prentuð á undan
krossgátunni sjálfri" (Ball, 480/).
Um þróun prentunar.
Fréttablöð eru eldri en prentun, en
handskrifuð fréttablöð voru kostnað-
arsöm og náðu til fárra. 1 borgum er
vel gerlegt að handskrifa fréttablað í
einu eintaki, með stóru letri, og líma
hæfilega hátt á vegg, svo allstór hópur
manna geti lesið það í senn. Voru „vegg-
blöð“ þessi algeng í Kína til vorra daga,
og hef ég oft séð marga menn lesa
þannig sama blaðið í senn.
Getið var útskorinna tréspjalda, en
mikið var prentað eftir úthöggnum
steinum, þ. á. m. klassísk rit, og er svo
enn. Prentun með lausu letri tíðkaðist
í Kína og Kóreu löngu áður en vest-
rænir menn lærðu listina. En lauslet-
urs-aðferðin varð aldrei einráð, enda
tíðkaðist þæði lausletursprentun og tré-
og steinspjaldaprentun samhliða um
langt skeið (Potts, 87).
Pí Sheng hét maður sá, sem heimildir
telja fyrstan hafa prentað nokkuð með
lausu letri, á 11. öld. En fyrsta prent-
aða bók veraldar, sem dagsetningu ber
og um er vitað, fannst árið 1900 f
Austur-Túkestan, sem nú nefnist Sin-
kiang. Prentuð er sú bók þann 11. maí
868, og var útgefandinn Wang Chieh,
og gaf hann bókina út til „almennrar
ókeypis dreifingar, til varðveizlu minn-
ingar foreldra hans í djúpri lotningu“.
Heitir hún Kang-shih Ching, helgirit
úr Búddhadómi, venjulega nefnd De-
mant-Sútra, (E. B.)
Það álíta fróðir menn að prentun
muni fyrst upp fundin í klaustri einu
í Vestur-Kína, og almennt er álitið að
engir hafi verið jafn duglegir og
Búddhamunkar að dreifa prentuðum
bókum í Kínaveldi í margar aldir.
Griski spekingurinn, Pósedóníos frá
Apameia, var sá fyrsti vesturlanda-
maður, sem vitað er um að fyrst hafi
hugsað til að nota lausa málmbókstafi
til bókagerðar. Hann var uppi samtíma
Ciceró og Sesari, en nokkru eldri en
þeir (Skard, 36). Pósedóníos var einn
mesti hugsuður og trúspekingur þeirrar
tíðar. En enginn kom hugsun hans í
framkvæmd í fornöld. Enginn veit held-
ur með vissu hver sá maður var, sem
fyrstur prentaði með lausum bókstöf-
um á Vesturlöndum, en almennt er tal-
ið að það hafi fyrst verið gert einhvers-
staðar í Mið-Evrópu nálægt árinu 1440.
Sem hugsanleg föðurlönd þessa ókunna
hugvitsmanns hafa verið nefnd Þýzka-
land, Holland, Frakkland og ítalía. En
erfitt er um sannanir. Svo segir kunnur
fræðimaður: „Holland á bækur, en ekki
önnur sönnunargögn. Frakkland á sönn-
Crein eftir
JÓHANN
HANNESSON
prófessor
unargögn önnur en bækur. ftalía á
hvorki sönnunargögn né bækur . . .
Þýzkaland á bæði bækur og önnur sönn-
unargögn“. Hér er ekki rætt um heild-
arbókakost landanna, heldu-r hvað varð-
veitzt hefir frá þeim árum, sem prentun
með lausum stöfum stígur fyrst fram
á sjónarsviðið í Evrópu. Fyrstu vest-
rænu gögnin, sem bera prentaða dag-
setningu, eru aflátsbréf, prentuð árin
1454 og 1455 í Mains, og talið er að
prentari þeirra sé Gutenberg. Biblían
fræga, sem ber hans nafn, var prent-
uð 1456 í þrjú hundruð eintökum.
Saltarinn frá Mains, það er sérútgáfa
af sálmum Davíðs, sem prentaður var
árið eftir, er merkur fyrir þá sök að
vera fyrsta bók vestræn, sem ber í senn
heiti prentara síns, útgáfudagsetningu
og staðargremingu. Prentlistin dreifist
um Vestur-Evrópu árin á eftir. Allar
vestrænar þjóðir, utan Bretar, prent-
uðu upphaflega á latínu.
Vér lærum þegar í barnaskóla að
Gutenberg sé faðir prentlistarinnar. Og
hann á þann heiðurstitil skilið, þótt
hann hafi ekki fyrstur manna prentað
með lausum stöfum. En prentlistin er
fólgin í margþættri leikni og kunnáttu
og Gutenberg tengdi saman í eina heild
marga þætti, sem varð að tengja sam-
an til að prentlist gæti orðið til. Vand-
virkni hans og meðstarfsmanna var svo
mikil að verk þeirra vekja aðdáun enn
í dag. En sjálfir vildu þeir ekki vinna
til frægðar, heldur til fjár, og reyndu að
halda aðferð sinni leyndri. Mikil eftir-
spurn var eftir handritum á þeim tíma,
og þeirri eftirspurn vildi Gutenberg
fullnægja með prentun Biblíunnar, enda
er útgáfa hans góð eftirlíking á falleg-
um miðaldahandritum. Beztu viðskipta-
vinir prentaranna voru kirkjur. Það
voru trúarlegar þarfir manna, sem
knúðu prentlistina fram, bæði í Kína
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
2. júlí 1067