Lesbók Morgunblaðsins - 10.09.1967, Qupperneq 12

EITT TUNCUMÁL
FYRIR ALLAN HEIMINN
Eftir dr. Mario A. Pei, prófessor
í rómönskum málum við
Columbia University í N.Y.
Þorsteinn Þorsteinsson þýddi
IIB. Framtíðarlausnin
8. Með og móti:
Framboð þjóðtungna
Gríska — Latína — Franska —
Enska — Spænska — ítalska —
Þýzka — Rússneska — Kínverska
— Finnska — Le Monde Bilingue
— Advocatus diaboli.
Á. tungumálaráðstefnu heimsins,
sem á að velja tungumál til alþjóðasam-
skipta, má bjóða fram hvaða tungumál
sem er. En í rauninni munu tiltölulega
fá verða í framboði og enn færri munu
komast yfir fyrstu atkvæðagreiðslurnar.
Það verða ekki nema fáeinar þjóðtung-
ur, klassiskar eða nýjar, og enn færri
gervimál og ef til vill einhver ómerk-
ingur (dark horse).
Er leyfilegt að sleppa ímyndunarafl-
inu lausu og birta fyrirfram framboðs-
ræðumar og andmælin gegn þeim? Þa'ð
er vafamál, en það getur að minnsta
kosti orðið til upprifjunar fyrir lesend-
ur á meginrökum, með og móti, sem
komið hafa fram, þegar þessar tungur
hefur borið á góma til þess að gegna
því hlutverki, sem hér um ræðir. Frá
almennu sjónarmiði eru mörg af þessum
rökum einskis virði, því að sérhvert
tungumál, hvort sem það er talað af
mörgum eða fáum, kunnugt e’ða ókunn-
ugt, „auðvelt" eða „erfitt" frá sjónarmiði
fullorðinna manna, getur gegnt þessu
hlutverki, ef það er lært í hverju landi
eðlilega og í samtalsformi frá barnæsku
og ef það er ritað alveg eftir framburði.
En það eru þeir fullorðnu, sem ráða
úrslitum, og sjónarmið þeirra er erfitt
að uppræta, jafnvel hjá vel æfðum
tungumálamönnum, og verður því að
taka með í reikninginn.
Það má því búast við, áð þessi rök
komi fram og hin venjulegu andmæli
gegn þeim. Það ætti að vera ómaksins
vert að hlusta á umræðurnar á tungu-
málaráðstefnunni áður en þær fara
fram, og það virðist vel til fallið að
láta hvern frambjóðanda koma fram
sem persónu, er mælir fram með sjálf-
um sér, sem að vísu er ekki sérlega
sennilegt, en hleypir meiri persónuleg-
um hita í umræðurnar.
F ulltrúi X stendur upp og tekur til
máls:
„Ég er rödd grískrar tungu, tungu
hámenningar og fornrar frægðar, sem
veri'ð hefur óslitið í notkun frá því á
áttundu öld f. Kr. allt til þessa dags.
Bæði að byggingu og orðaforða er ég
mjög góður fulltrúi hinnar miklu indó-
evrópsku tungumálaættar, sem rúmlega
helmingur þess mannfjölda sem nú lif-
ir í heiminum telst til. Máttur minn til
þess að láta í ljós mannlegar hugsanir,
allt frá hinni einföldustu til hinnar
flóknustu, hefur verið sannreyndur þau
þrjú árþúsund, sem ég hef verið í notk-
un. Ég er fær um að koma orðum að
hinum minnstu blæbrigðum hugsunar.
Skáld, stjórnmálamenn, menrrtamenn og
heimspekingar hafa notað mig og ég hef
verið þeim alveg fullnægjandi. Hljóð-
kerfi mitt er auðlært fyrir fólk með
önnur tungumál. Or’ðaforði minn finnst í
öllum menningartungumálum, sem töl-
uð eru nú, og hefur verið uppspretta
meir en helmings alþjoðlegs orðaforða
lærdómsmáls á öllum sviðum, frá heim-
speki og hreinni hugsun til eðlisfræði og
tæknivísinda. Þar sem ég var alþjóðlega
notuð bæði í fornöld og á miðöldum og
hef náð mestu alþjóðlegu gildi á vorum
tímum, tel ég mig mjög vel fallna til
þess að gegna stöðu alþjóðatungumáls."
Fulltrúi Y rís upp til andmæla: „Þó
a’ð allt sem þú hefur sagt sé satt, þá
er ómótmælanlegt, að hin foma indó-
evrópska málfræðibygging þín er mjög
komin úr tízku. Fátt fólk á tuttugustu
öld vill leggja út í að glíma við hið
flókna beygingakerfi nafnorða þinna og
sagnorða. Þó að mikið af orðum þín-
um finnist í flestum nýju málunum,
þá er samt meginhluti orðaforðans
ókunnur. Það mál sem þörf er fyrir, er
mál til praktískra samræðunota, en ekki
til notkunar í heimspeki og vísindum.”
„ E g er latnesk tunga, næstum eins
gömul og gríska, jafngóður fulltrúi indó-
evrópsku ættarinnar og í enn ríkara
mæli tæki menningarhugsana. Fyrir
mörgum öldum var ég heimsmál, á dög-
um rómverska ríkisins. Síðar, á mið-
öldum, var ég a’ðalmál vestrænna fræði-
manna og allir sem læsir voru notuðu
mig bæði munnlega og skriflega. Eg
á marga afkomendur í heiminum.
Franska, spænska, ítalska og portú-
galska eru allar komnar af mér. Nú á
dögum er ég enn notuð af klerkastétt
kirkju, sem breiðfet hefur út til allra
landa, og ég hef verið skýr túlkandi
bókmennta, ljóða, heimspeki og vísinda.
Orðaforði minn er alþjóðlegur, jafnvel
enn meir en sá gríski, og nám mitt held-
ur áfram þar sem grískan er komin úr
tízku. Hljóð mín eru einföld, en þó
tignarleg og hljómfögur, og munu ekki
valda mælendum annarra tungna óþæg-
indum. Ég bý nú á þessum tímum yfir
möguleikum til að mynda heiti í hinum
allra flóknustu vísindagreinum nútím-
ans. Er ég óska að verða heimsmál, fer
ég aðeins fram á það sem mér ber.“
„Sem talmál í almennum samskipt-
um hefur þú verið að deyja smátt og
smátt, ár frá ári, og ert æ meir a'ð dauða
komin. Nýju málin hafa rutt þér úr sæti
við ríkiserindrekstur og í bókmenntum
og vísindum. Málfræðilega ert þú erfið
í námi og notkun, og erfiðleiki þinn
réttlætir þau ummæli, sem Henderson
viðhafði á máli því, er hann hafði gert
af þínum stofni: „Post decem annos de
studere, pauces discipules pote, aut le-
gere facile, aut scribere accurate, aut lo-
quere aliquantulum ^i latine lingue“,
(eftir tíu ára nám í latnéskri tungu geta
fáir nemendur lesið hana auðveldlega,
ritað hana rétt eða talað eitthvað lítils-
háttar í henni). Samfara þinni flóknu
málfræðibyggingu er óvissa í framburði,
þar sem mælendur nýju mSIanna bera
þig fram hverjir með sníu móti.“
„ Eg er frönsk tunga, víðsvegar út-
breidd og mikils metin, glæsileg, skýr
og merkingarmikil. Um aldaraðir hef ég
verið notuð sem heimsmál ríkiserind-
rekstrar og menningar. Enginn sem ekki
kann mig getur skoðað sig fullmenntað-
að. Ég er nú töluð af ekki færri en 80
millj. manna, dreifðum um allan heim.
Ég er jafnheimakomin í Evrópu, Ame-
ríku, Afríku og Asíu. Málfræðibygging
mín er að vísu ekki mjög einföld, en
ákveðin og skýr. Ég er algerlega reglu-
bundin, bæði um málfræði og framburð,
svo fólk þarf ekki að vera í vafa um
hvort rétt sé með mig farið. Orðaforði
minn er að miklu leyti latneskur, sem
gerir hann mjög alþjóðlegan, og orð
mín hafa komizt inn í öll önnur tungu-
mál, mest þó í minn mikla keppinaut,
enskuna. Ef þörf er á löggildum texta,
þá legg ég til þann texta. Þar sem ég er
lifandi mál, baga mig ekki meinbugir
klassisku málanna, en ég er samt klass-
iskt mál í hinni menningarlegu og bók-
menntalegu merkingu orðsins, með
óslitnar erfðavenjur, sem rekja má meir
en þúsund ár aftur í aldir. I hinni miklu
stjórnmála- og efnahagsmála deilu, sem
nú geisar um heiminn, er ég jafnað-
gengileg fyrir austur og vestur, því a'ð
saga mín spannar bæði yfir lénsvald og
bændauppreisnir, einveldi og Jakobín-
isma, iðnbyltingu borgaranna og öreiga-
byltinguna í Parísarborg.“
„Þú ert ekki nærri eins útbreidd og
þú varst fyrrum. Á síðari árum hefur þú
misst mikið af þínu fyrra alþjóðaáliti.
Hljóðkerfi þitt er erfitt fyrir hvern
þann, sem ekki er fæddur til þess, og
veldur ruglingi og misskilningi. Mál-
fræði þín er flókin, einkum að því er
kemur til sagnorða. Orðaforði þinn má
segja að sé latneskur, en þú hefur geng-
ið svo langt í breytingunum, að á fjölda-
mörgum orðum er ómögulegt að sjá,
að þau séu komin af latneskum for-
feðrum. Stafsetning þín er úrelt og
villandi, og ef breyta ætti henni eftir
frambur’ði, eins og verður að gera til al-
þjóðlegra nota, þá mun gjáin, sem skilur
þig frá uppruna þínum, bæði dýpka og
breikka, svo að fá af orðum þínum
munu þekkjast aftur af þeim, sem nú
kannast að minnsta kosti við þau skrif-
uð. Þú gætir verið alþjóðamál fyrir
úrval menntafólks, en þú ert varla vel
fallin til þess að vera það fyrir allan
heimslýðinn."
„ E g er ensk tunga, önnur að tölu
mælenda í öllum heimi, en hin fremsta
að útbreiðslu, viðskiptum, iðnaði, auði,
efnahagslegum mætti, vísindum og
tækni. Málgerð mín felur í sér bæði
einkenni indóevrópskra beygingarmála
og beygingarlausr£u kínversku. Orða-
forði minn er sannarlega alþjóðlegur,
hann sameinar germönsk, rómönsk,
grísk og latnesk frumatriði í eina órjúf-
andi heild, og þar sem ég veiti mælend-
um mínum hið mesta valfrelsi, þá hef
ég auðveldlega breiðzt út um allan heim,
því að í rauninni vilja allir læra mig
og nota. Ég er ákaflega vinsælt viðræ'ðu-
mál, en hefi líka sannað gildi mitt til
túlkunar bókmennta. Ég er blátt áfram
og gagnorð. Fleira fólk vill að ég verði
alþjóðamál heldur en það sem kýs
nokkra aðra tungu.“
„Þú ert ákaflega ruglingslegt tungu-
mál, ekki einungis i stafsetningu, held-
ur líka í framburði og málfræði. Þú
hefur ekkert fast fyrirmyndarform og
vilt ekki hafa það. Hljóð þín eru með
þeim ruglingslegustu í heimi. Sum sér-
hljóðin og tvíhljóðin eru með villandi
millihljóðum, þegar áherzla er lögð á
þau, en algerlega óskýr þegar þau eru
12 LESBOK MORGUNBLAÐSINS
áherziulaus. Samhrúgun samhljóðenda
þinna er óþægileg fyrir eyrað. Áherzlu
þína er ómögulegt að segja fyrir. Staf-
setning þín er hræðileg, og ef hún verð-
ur löguð eftir framburði, veiður helm-
ingurinn af orðaforða þínum, sem nú er
vel þekkjanlegur í rituðu máli, hulinn
leyndardómur. Að málfræði þín sé ein-
föld er blekking. Hinar brögðóttu hjálp-
arsagnir þínar, svo sem do og have (Do
you have a book? Have you got a book?)
valda málfræðingum örvílnun. Þau ham-
skipti sem verða þegar sama orðið er
láti'ð eiga heima í þremur eða fjórum
orðflokkum („Casualities from cold
cut“ er fyrirsögn í einu fréttablaði
þínu) valda því, að mælendur annarra
tungumála standa á öndinni. Þú ert
alltof gefin fyrir skrílmál og götumál,
og þú breytist alltof fljótt að dómi allra
annarra en þinna eigin mælenda."
„ E g er rödd spænskrar tungu, auð-
veld að hljóðum og gerð, tunga með
víðáttumikla notkun, forna og virðu-
lega forfeður og langa þjónustu á sviði
bókmennta, verzlunar, rannsókna og
uppgötvana. Ég er vingjarnleg tunga,
sem fólk venst fljótt við, svo sem sjá
má á því, að milljónir sem ekki eru af
spænskum stofni nota mig nú sem sína
eigin. Orðaforði minn er aúðugur, því
að ég hef óspart ausið úr hverri lind og
gefið aftur systurtungum mínum á Vest-
urlöndum þúsundir orða úr arabisku
Máranna og Indíánatungum Ameríku.
Ég er þó latnesk að stofni, og engum
sem er vel heima í latneskri menningu
finnast orð mín erfið. Mér eru auðveld
viðskifti við Portúgala annars vegar og
hins vegar við ítali. Ég er aðaltunga
meginlands sem gæti ráðið framtíð
heimsins, Súður-Ameríku. Málfræði mín
hefur af ásettu ráði verið gerð svo ein-
föld, a’ð hún fer fram úr öllum systur-
tungum mínum af rómönsku ættinni í
rökvísi og reglufestu. Ritháttur minn
er svo einfaldur og lagaður eftir fram-
burði, að ef ég verð valin mun mjög
litlu þurfa að breyta honum."
„Þú ert að vísu útbreidd, en með
ójafnri dreifingu. Utan vesturálfu heims
og hins afskekkta skaga, sem er hið
upprunalega heimkynni þitt, þekkja þig
fáir. Þú ert ekki stöðluð, hvorki í notk-
un né framburði, og hvert hinna mörgu
landa sem nota þig hefur sinn sérstaka
orðaforða, sitt eigi'ð götumál, sína eigin
venjuhætti, sem þér hefur ekki tekizt
að koma undir sameiginlegt aðhald. I
sumum af mállýzkum þínum eru hljóðin
of hörð, í öðrum of mjúk og lin. Mál-
gerð þín er einföld frá fornu fari, en
hefur fengið mjög flókna setningaskip-
un og orðaröð, sem alið hefur upp mælgi
í mælendum þínum.“
„ E g er hin hreimfagra tunga Dan-
tes, Petrarcas og Boccacios og dolce stil
nuovo, tunga sem var svo nákomin for-
móður minni latinunni, að um aldir köll-
uðu mælendur mínir mig ekki ítölsku
heldur il volgare, alþýðumálið, latínu
tala'ða án latnesku málfræðireglnanna,
Hvers vegna er verið að sækjast eftir
latínu án beyginga, þegar ég er fyrir
héndi? Hljóðkerfi mitt er svo fullkom-
ið, að ég hef verið valin sem tunga
söngs og hljómlistar og fagurrar fram-
sagnar. Ég er hljómfögur og áheyrilegri
en nokkur önnur tunga á jarðríki, með
skýr sérhljóð og mjög greinileg sam-
hljóð. Ég er tunga mikillar menningar,
sem staðið hefur samfelt frá dögum
Rómúlusar og Remusar til nútímans, því
að milli mín og latínu hefur verið órof-
ið samband. Ég er mikilsverðasti arf-
taki latínunnar og rómverskrar erfða-
kenningar, erfðakenningar frumkristni
og erfðakenningar endurreisnartímabils-
ins, sem fyrst mælti mínum orðum. Eg
er tunga þjóðar, sem risið hefur úr ösku
--------------------10. september 1967